युद्धात माणसांचं काय हरवतं? असं विचारण्यापेक्षा, युद्धात मरण बघितल्यावर माणसांना जगून बघायचं काय उरतं? ह्याचा शोध घ्यायला गेलो, तर कदाचित हेमिंग्वेच्या (Hemingway) The Sun Also Rises चं उत्तर सापडेल.
Bullfighting च्या रिंगणातही एक वेगळंच युद्ध माजलेलं असतं. मॅटॅडोर (Matador) आणि पिकॅडोर (Picador) यांचा माजलेल्या सांडाभोवती झिम्मा. निसर्गातल्या सगळ्याच घटकांप्रमाणे सांडाची प्रवृती सरळधोट, निर्भिड आणि पवित्र असते. माणूसपणातून जन्माला आलेल्या क्षुद्रतेचा त्यात लवलेशही नसतो. शिंगांना रक्ताची चटक लागलेले हे सांड, अंगावरच्या असंख्य जखमांनी रक्तबंबाळ होऊनही आपला माज न सोडता, मृत्यूला धडका देतात, ती केवळ त्यांची क्षमताच नव्हे, तर एकप्रकारे त्यांच्या जन्माची पूर्तता असते. त्यांचा जन्मच मुळी मरणाशी झुंज द्यायला झालेला असतो!
तर जातिवंत मॅटॅडोर मात्र, सांडापुढे, त्याच्याच येवढा "माज" घेऊन उभे ठाकतात. त्यांच्याकडे तलवारी, सुरे असतात, आणि सांडाला चिथवण्यासाठी लाल कापडी पंखा. ही लढाई एकतर्फी असते, कारण सांड एकटा, आणि हे टोळकं. पण विजयाची खात्री असतांनाही, अंगावर धावून येणाऱ्या सांडापुढे स्वत:ला स्वच्छ प्रकट करण्यात मॅटॅडोरची खरी "माणुसकी" दिसते. आपला मर्मभेद करू शकेल, अशी आशा त्याला दाखवून, हुलकावण्या देत देत त्याला मारतांनाही त्याचा मान राखणं ज्या मॅटॅडोरला जमतं, त्याला खरा "मर्द" समजतात.
पाठीचा ताठ कणा घेऊन, आपलं पौरूष दाखवत ते लाखो लोकांसमोर मृत्यूचं हे महानाट्य उभं करतात, तेव्हा त्यांना लाखो लोकांची टाळी मिळते.
हेमिंग्वेचा जेक बार्न्स (Jake Barnes) हा bullfighting चा रसिक श्रोता आणि चाहता आहे. त्याने युद्धात स्वत:च्या प्राणांहूनही मूल्यवान असं काहीतरी - त्याचं पौरूष- गमावलंय. आता युद्धानंतर ब्रेट (Brett) च्या प्रेमात पडल्यावर तिला जे हवं ते तो देऊ शकत नाही. त्याच्यावर आतोनात प्रेम असूनही, मनासारख्या पुरूषाच्या शोधात अनेकांबरोबर संग करणारी ब्रेट सुद्धा स्वत:ला माफ करू शकत नाही. त्या दोघांच्या मित्रांचं टोळक्यातला प्रत्येक जण Brett कडे आकर्षित होतो, पण त्यांना जेकची सर येत नाही.
जेकचं दु:खच असं अपरिहार्य- त्याचं ओझं जातिवंत सहजतेने वागवत, आणि ब्रेटला तशातही आधार देत तो उभा आहे- Bullfighting च्या रिंगणात. युद्धात अनेकांनी गमावलेली माणुसकी आणि सौजन्य अजूनही त्याच्यात शिल्ल्क आहेत.
पण युद्धा आधीचा तो भोळा विश्वास? ती ध्येयासक्ती, ते राष्ट्रप्रेम - जगातल्या कुठल्याही दोघांनी एकमेकांवर करायचं असतं, तसं निस्वार्थ प्रेम- जेकचं हे हरवलेलं धन त्याला कुठून परत मिळणार?
ध्येय, प्रेम आशा यांची/ होतसे का कधी पूर्ती
वेड्यापरी पूजितो या/ आम्ही भंगणाऱ्या मूर्ती!
काढ सखे गळ्यातील/ चांदण्याचे तुझे हात
क्षितिजाच्या पलिकडे उभे/दिवसाचे दूत.
-कुसुमाग्रज
हेमिंग्वेच्या पुस्तकातली सगळीच पात्र - कधी जीवावर उदार होऊन रिंगणात उभे राहणारे मॅटॅडोर असतात, तर कधी जीवनाच्या निरर्थकतेने रक्तबंबाळ झालेले, तरी शेवटच्या श्वासापर्यंत लढण्याची आत्मवृत्ती असणारे सांड.
गर्ट्र्ड श्टाईन (Gertrud Stein), ह्या हेमिंग्वेच्या मैत्रिणीने त्यांना दिलेले नाव--------- The Lost Generation.