मुलं. शाळा म्हणजे भींती नव्हेत. शाळा म्हणजे कम्प्युटर्स किंवा इतर साधनं नव्हेत. हे जितकं खरं भारतात आहे, तितकंच खरं जगात इतर कुठेही आहे- असायला हवं. शिकवायच्या पद्धती वेगळ्या असल्या, मुलं सावळ्याऐवजी गोरी असली, तरी शाळेचा आत्मा असतात ती मुलंच. पण इथल्या मुलांचं जग, मी शाळेत होते त्या जगापेक्षा फार वेगळं आहे. गेल्या शतकात जगाचा नक्षा इतका पालटलाय, की आपण कुठे आहोत तेच कळेनासं झालंय. आम्ही लहान असतांना आमची आजी मिक्सर/टी. व्ही ला हात लावायला घाबरायची. आमचे आईवडील अजुनही कंप्युटर्सशी झगडतायत, आणि आम्ही ह्या सगळ्यांवर ताण केली, असं वाटत असतांनाच ही पुढची पिढी बघून मला म्हातारं वाटायला लागलं...
एकदा मी शिकवण्यात अगदी तल्लीन झाले होते, तर एका मुलीकडे माझं लक्ष गेलं. तिचा चेहरा माझ्याकडे, डोळे माझ्यावर रोखलेले, पण डोळ्यात एकही भाव नव्हता, किंवा मी बोलतेय ते कळतंय ह्याची काहीही पावती नव्हती. मला जरा शंका आली, म्हणून तिच्या नकळत मी फिरत फिरत तिच्या जवळ गेले, तर डेस्कखाली हातांची बोटं मोबाईलवरून Text Message लिहत असलेली!!! शाळेत मोबाईल खरंतर allowed नाहिये. त्यातून वर्गात तर घोर अपराध. पण मला तिला धाक दाखवून सोडून द्यायला लागलं, कारण निदान इथल्या शाळांत तरी आता हे सर्रास चालू झालंय, तर किती किती मुलांना असं वर्गाबाहेर काढायचं??? ह्यावरून जाणवलं मात्र हे, की आजच्या मुलांच्या शाळेतील आणि शाळेबाहेरच्या जगात इतकी भयंकर तफावत निर्माण झालिये, शिक्षणाला काही अर्थ द्यायचा असेल, तर शिक्षणाने ह्या मुलांच्या वेगाशी जमवून घ्यायला हवंय.
मग एकदा मी गंमत केली. त्यांना एका कागदावर एक Text message, एक कादंबरीतला उतारा, एक वर्तमानपत्रातली बातमी, एक कविता, ह्यातून काही ओळी काढून दिल्या, आणि त्यांना विचारलं- की ह्या ओळी कुठून आल्यात ते ओळखून दाखवा. त्यांनी अर्थात सर्वात आधी ओळखले ते SMS आणि त्यावरून वर्गात भरपूर हशा पिकला- की मिस. डी. तुम्ही पाठवता का SMS वगैरे वगैरे... पण त्यातून त्यांना हे कळालं- की वाचनासाठी आवश्यक असलेल्या कितीतरी strategies त्यांच्याकडे आधीपासूनच आहेत. कविता वाचतांना काय अपेक्षित असतं, हे अगदी ७वीत शाळा सोडलेल्या मुलाला सुद्धा माहिती असतं. फक्त ह्या strategies हुकमी त्यांना हव्या तेंव्हा वापरता यायला हव्यात. आपण वेगवेगळ्या कारणांसाठी वेगवेगळ्या लेखनप्रकारांकडे वळतो, ह्याचं भान आलं पाहिजे, म्हणून हा प्रपंच.
वर्गात एक दिवस निबंध लिहायला मूड यावा म्हणून मागे संथ सितार लावली. एकदा शिकवलेली माहिती किती लक्षात राहिली, हे पहायला टेस्ट न घेता कंप्युटरवर एक खेळ तयार केला, की त्यातून त्यांना मजा येईल. एखादी कादंबरी शिकवत असतांना त्यावर आधारित चित्रपट वर्गात दाखवायचा, हे तर आता सर्रास सगळे शिक्षक करतात. कवितेऐवजी जर कोणाला एखाद्या pop गाण्याचं विश्लेषण करावसं वाटलं, तर ते ही करता येईल, अशी सूट... आणि इतकं करूनही मुलांचं विश्व वेगळं, ते वेगळंच राहतं. त्या विश्वात शिरण मला जवळजवळ कधीच शक्य झालं नाही. अमेरिकेत मला ३च वर्ष झालियेत म्हणून, की माझा स्वभाव मुळात फारसा outgoing नाही म्हणून, कोणजाणे. पण माझ्या सहकारी शिक्षिकेकडून जे जे कळलं, आणि जे काही थोडं बघायला मिळालं, त्याने माझे अगदी डोळे उघडले.
एक दिवस एक मुलगा शाळा संपल्यावर होमवर्क किंवा राहिलेले assignments पूर्ण करायला वर्गात येऊन बसला. आम्ही दोघी होतोच तिथे- तर गप्प निघाल्या. हा मुलगा तसा वाया गेलेलाच म्हणायला लागेल. बरेचदा शाळा चुकवणारा, अभ्यासात जेमतेम, पण उलट उत्तरं द्देण्यात वस्ताद, आणि वर्गातला पॉप्युलर गुंड!! तर त्या शिक्षिकेने विचारलं, ’काय रे, अभ्यासात लक्ष नाही तुझं, मग तू पुढे काय करणार? ’ ठरलेलं उत्तर, ’कोणजाणे, आत्ताच मी शाळेनंतर मॅकडोनल्ड मधे काम करायला लागलोय. पैसे नसले तर गर्लफ्रेंड मिळत नाही, खी खी खी...” ह्यावर आम्ही हसलो. “कुठे राहतोस?” “न्यू यॉर्कजवळ त्या भागात...” “तिथे गँग असतात म्हणे...” “हो............आमच्यात दोन पंथ आहेत, काळे आणि लाल. (त्याने काय शब्द म्हटले ते ही मला निटसं कळलं नव्हतं). आता परवाच माझा एक मित्र मेला.” “काय!!!!!!!” “हो, त्याने मला रात्री हाक मारली, की त्या टोळीला हाणायला जायचं, तर मी असाच पायजाम्यात बाहेर पडलो, आणि तिथे मारामारी झाली, मी लवकर घरी आलो. तर कोणीतरी पिस्तुल आणलं होतं, तो थांबला, आणि मेला.... त्याच्याजागी मी असू शकलो असतो!” “हे तुला कळतं ना, तरी मग तु का गँगमधे जातोस?” “मी गेलो नाही, ते अनुवांशिकच असतं. माझी आई मला फार ओरडते. तिला हे आवडत नाही. पण माझे वडिल त्या गॅंगमधे होते.. ते नंतर आम्हाला सोडून निघून गेले. पण त्यांच्यामुळे आता मी ही आपोआपच त्या गँगचा मेंबर झालो. गँगवाले एकमेकांना मदत करतात मिस. जॅकसन, आता मला ही नोकरी लागली, ती त्यांच्यामुळे, तर मी कसं काय नाही म्हणणार? ऐकावं लागतं, नाहीतर तुम्हीच मराल एक दिवस...” ह्यावर आम्ही गप्प. हा १६-१७ वर्षाचा, ११वीतला मुलगा आम्हाला गँगचं तत्त्वज्ञान समजावून सांगत होता, आणि त्याचं ते रात्री घरी गेल्यावरचं विश्व इतकं भयानक, त्यात जगायचे/ तगायचे धडे आम्ही त्याला देऊ शकत नव्हतो.
दुसरी कथा एका मुलीची. १२वी, वय साधारण १७, उत्तम रेकॉर्ड, चांगले मार्क मिळाल्यामुळे "Advanced English” वर्गात वर्षाच्या सुरुवातीला दाखल झालेली. तिची आई एक दिवस भेटायला आली होती, तर मी माझ्या सह-शिक्षिकेला विचारलं, की काय झालं? तर कळलं, की मुलगी प्रेग्नंट आहे. शाळा बुडवावी लागेल, पण निदान बाळ होईपर्यंत तरी तिला अभ्यास करायचा आहे, आणि नंतरही शाळा सोडायची नाहिये, त्यामुळे तिचे पेपर, टेस्ट मी तुम्हाला घरून करून पाठवले तर चालतील का? हे विचारायला आई आलेली.
१४व्या वर्षापर्यंत गर्लफ्रेंड/बॉयफ्रेंड नसेल, तर तुम्ही loser category तले, अशी ही शाळा संस्कृती. Prom, म्हणजेच शाळेतला पहिला formal डान्स, त्याला सगळ्यात सेक्सी ड्रेस घालून कोण आलं, त्यात कोणाचा पार्टनर कोण होतं, Prom-queen/ king कोण झालं, हे त्या वयातल्या मुलांचे जीवनमरणाचे प्रश्न बनतात. त्याचंही commercialization करून शाळांना पैसे मिळतात, पण मुलं कुठली किंमत मोजतायत, ते त्यांना दिसतंय का? अर्थात, एकीकडे मध्यमवर्गीय, साधारण पालक आपल्या मुलांना चांगले संस्कार द्यायचा प्रयत्न करत असतातच. पण "Do whatever, just don't get pregnant” असा काहींचा approach, तर ६ ला घरी आलं नाही तर जेवण नाही, असेही काहीजण.
इथे मुलं पॉकेटमनी साठी छोट्यामोठ्या नोकऱ्या करतात, ते तर सगळ्या जगाला माहिती आहे, पण आजची मुलं किती भयंकर exposure ला सामोरी जातायत, किती वेड्या peer-pressure खाली जगतायत, आणि त्यातून त्यांचं बाल्यच हरवतंय असं मला वाटतं.
परवाच माझ्या World Literature च्या वर्गात मी मोठ्या उत्साहाने रामायण शिकवायला घेतलं. साधारण कथेचा सांगाडा समजावून सांगितला, तर एका मुलीचा लगोलग प्रश्न, “म्हणजे सीता रावणाची mistress झाली का? Did he rape her?” गळ्याशप्पथ सांगते, ह्याचा विचार मी माझ्या संपूर्ण आयुष्यात कसा केला नाही, ह्याचं मलाच नवल वाटलं, पण त्याहून नवल, की सगळ्या वर्गासमोर, शिक्षिकेला हा प्रश्न विचारता येतो, अशी शिक्षणसंस्थाही असू शकते, त्याचं..... अमेरिकेचं obsession with sex and sexuality हा एक मोठाच विषय आहे, पण शाळेतही त्याचे इतके पडसाद उठतील अशी कल्पना नव्हती. नंतर एकदा अशीच माझी सह-शिक्षिका एका मुलीला douchebag चा अर्थ सांगत बसली होती. तुम्हालाही माहिती नाही म्हणता? शोधा, शोधा, इंटरनेटवर शोधा, बरंच काही सापडेल ह्याची गॅरेंटी आहे!
असं असलं, तरी मुलं ती मुलंच. अगदी सेक्सकडे बघायचा त्यांचा दृष्टीकोणही किती निरागस असतो कधीकधी! उत्सुकता असते. एकमेकांना "गे" म्हणून चिडवणंही असतं. माझ्या सह-शिक्षिकेचं जरा स्थूल पोट पाहून एक मुलगा विचारतो, “तुम्ही प्रेग्नंट आहात का?” बिच्चरी, तिचं तर लग्नंही झालेलं नाही!
आणि बाकी सुद्धा बरचसं असतं. एकदा एक मुलगी शेवटच्या पिरियेडला आली, तीच कोकलत, की मला भूक लागलीये. मी तिला म्हटलं, “जेवली नाहिस का?” तर तिची आई बहुतेक डिव्होर्सी, एकटी कमावणारी असल्यामुळे ओव्हरटाईम करत असते. तिला मुलांचा डब्बा करायला कधीच वेळ नसतो. तर हिला घरी जाऊन फ्रीजमधे असेल ते किडूकमिडूक खाऊन पोट भरावं लागतं. आणि हीच कथा साधारण अमेरिकेतल्या कुठल्याही शहरी जीवनात दिसते. काही शिक्षिका स्वत: २ तास ड्राइव्ह करून रोज शाळेत ७.३० ला पोचतात, त्यांच्याही मुलांची आहे.
माझ्या सह-शिक्षिकेने तिच्या ड्रॉवरमधे थोडा सुकामेवा, काही दाणे, चणे होते, ते लगेच काढून ह्या मुलीला दिले, आणि वर्गातही वाटायला लावले. एकीकडे कोलमडणारी समाजव्यवस्था, तर दुसरीकडे ही informality सुद्धा इथेच सापडते.
तुमचे काही पोस्ट्स वाचले. भाषा ओघवती असल्यामुळे लिखाण कंटाळवाणे होत नाही. पुन्हा त्या लिखाणात एक अनुभव दडला असल्यामुळे जरा पर्सनल टच आलाय.
ReplyDeleteसुंदर!!
नविन लिखाणाकरिता शुभेच्छा!
http://kayvatelte.wordpress.com/