Not one, not two.

"आता मी प्रमुख पाहुण्यांना चार शब्द बोलायची विनंती करते!" असं निवेदिकेने म्हटलं, की प्रेक्षक आळोखेपिळोखे द्यायला लागतात. पाहुण्यांचे "चार शब्द" मात्र चांगले दोन तास चालतात!

मात्र झेन कोअनचे चार शब्द? "Not one, not two."

माझं मन आणि मी. आम्ही एकच आहोत, की दोन? ह्या प्रश्नानेच द्विधा झालेलं मन: ते एकच आहे कि दोन? माझं मन नसेल, तर मी असेन का? Descartes नावाच्या तत्वज्ञाने म्हटलंय, "I think, therefore I am." पण हा विचार करणाऱ्या, "स्व" ची जाणीव असलेल्या मनापलिकडे माझं अस्त्तित्व आहे की नाही, हेच कळत नसतांना तेच चार शब्द समर्पक वाटतात: ना एक, ना दोन......

"एक ना दोन, भाराभर चिंध्या!" माझे वडिल नेहमी सांगतात. माळेत एक-एक हव्यासाचा मणी जोडत गेले, आणि आता हे आयुष्यच तसं झालंय का? एकाने समाधान होत नाही, मग एकामागे दोन, दोनामागे तीन, ह्या हव्यासाला अंत नाही, असं असेल काय? 

काही दिवसांपासून बौद्ध धर्माबद्द्ल वाचन चाललं होतं, आणि त्यातल्या मूलतत्त्वांनी भारावून जाऊन एकदोन झेन मासिकंही जवळच्या लायब्ररीतून उचलून आणली होती. मग थोडंफार दु:खांना सामोरं जाण्याचा मार्ग, वगैरे वाचतांना, "हे आपल्याला लागू पडतंय, आणि ह्यातलं थोडं थोडं जरी रोजच्या जीवनात उतरवता आलं तर चांगलं होईल..." इतपत माझी प्रगती झाली होती.

त्यातला मला खूप आवडलेला एक प्रकार म्हणजे zen koan. थोडक्यात, ध्यान करतांना मन भटकू नये, म्हणून एक छोटसं कोडं घ्यायचं. ह्या कोड्याच्या माध्यमातून आध्यात्मिक, किंवा आत्मिक, किंवा अंतिम सत्यावर चिंतन करावं, आणि ते करतांना आपल्याला नवीन काहीतरी उमजत जावं, अशी अपेक्षा असते. ह्या कोड्याला ठरलेलं असं काही उत्तर नसतं. आपल्याला अभिप्रेत असलेल्या, किंवा जाणवलेल्या अर्थावर आपण गुरूशी चर्चा करावी, आणि त्यांच्याकडून नवीन दिशा/उपदेश घ्यावा अशी पद्धत.

तर असे चारदोन koan इकडच्या तिकडच्या वाचनात आले, पण मनात घर केलं, ते ह्या साध्या शब्दांनी:

Not one, not two. शरीर आणि मनाच्या द्वैत/अद्वैताबद्दल इथे सांगितलंय, की ब्रह्म आणि आत्म्याच्या? अद्वैतवादी म्हणतात की आत्मा आणि परमात्मा हे एकरूपच आहेत. मग आत्म्याला परमात्म्याचा शोध घ्यायला इतके कष्ट का पडतात? स्वत:चं खरं रूप ओळखू न शकलेला आत्माच द्वैत निर्माण करतो, असं असेल काय? 

 एकदा वाटतं, लग्न केल्यावर दोन व्यक्ती असल्या, तरी त्यांचं जीवन एक होतं. ते हे असेल काय? 

बरेचदा भांडण दोघांचंच असलं, तरी त्यात बरेच इतर लोक होरपळतात, गोवले जातात. मग भांडण सुरू कोणी केलं, ह्याला अर्थ नाही. एका हाताने टाळी वाजत नाही. क्रीया-प्रतिक्रीया, ह्या दोन दिशांमधेच आपल्या मनाचा लंबक येरझाऱ्या घालत राहतो. असणं-नसणं/पॉझिटिव-निगेटिव हे बायनरीज (binaries) पण असेच, कारण त्यांची व्याख्याच मुळात परस्परावलंबी आहे. संकल्पना एकच असली तरी ती व्यक्त द्वैतातून होते, हे किती अतर्क्य!

कबीराचं एक "अद्वितीय" सुंदर भजन, लताच्या आवाजातलं, "तेरा मेरा मनवा कैसे एक होई रे?" आठवलं. ते इथे ऐकता येईल.

मै कहता तू जागत रहियो, तू जाता है सोई रे ।

जुगन जुगन समझावत हारा, कही न मानत मोई रे ॥

(मनाच्या विकारांवर विजय मिळवणं फार कठीण!  नवीन वर्षाच्या सुरवातीला कितीतरी प्रतिज्ञा स्वत:शीच करणारं हे मन. दोन दिवस झाले, की लगेच घसरू लागतं. त्याला समजवावे तरी समजत नाही, कळले, तरी वळत नाही.)

मै कहता आँखी न देखी, तू कहता कागज की लेखी ।

मै कहता सुरझावन हारी, तू राख्यो उरझाई रे ॥

(जे डोळ्यांनी बघितले नाही, ते केवळ कागदावर लिहले म्हणून, किंवा फक्त एक संकल्पना म्हणून, त्यावर विश्वास ठेवावा का? देवाच्या अस्तित्त्वाबद्दलच हा चरण असू शकेल, की देवाला कोणी बघितले नाही तरी त्यावर विश्वास कसा ठेवावा? हे कोडं मी उलगडू पाहतो, पण "तू" (देवाला/ईश्वराला संबोधिले असावे) त्यातला गोंधळ माझ्यासाठी अधिकच का वाढवून ठेवलायस? जो विश्वास ठेवतो, त्यालाच देव भेटतो म्हणतात, पण जोवर पुरावा नाही, तोवर मी विश्वास ठेवणार नाही, हा हट्ट मनाला सोडायला सांगताहेत का? 

ते गाणं, ते विचार अनेक दिवस मनात घोळत राहिले, आणि एके दिवशी, एका डोहाळेजेवणाला गेलो, तेव्हा त्या "दोन जीवांच्या" "आई" ला बघून एकदम प्रकाश पडला, कि ही दोन जीवांची असूनही, डोळ्यांना एकच दिसते! त्याला भूक लागली, तर तिच्या पोटात कालवाकालव होते. त्याने उड्या मारल्या, तर तिला गुदगुल्या! नऊ महिन्यातिल तिच्या आचार-विचारांचा बाळावर नकळत परिणाम होत असतो. 

म्हणावे तर तो छोटा जीव तिच्यापासून वेगळा नाही, तिचाच अंश आहे, तरी थोड्या दिवसांनी त्याचं स्वत:चं असं वेगळं अस्तित्त्व निर्माण होईल. तरीही, आपलं मूल कितीही, अगदी कितीही मोठं झालं, तरी आईची माया त्यावर अशीच असते, जणू काही ते अजूनही तिच्याच नाळेशी जोडलेलं आहे. ह्यालाच म्हणत असतील, "Not one, not two." एक स्त्री म्हणून, माझं आत्मज्ञान शेवटी इथे येऊन थांबलं, की स्त्री ही अनंतकाळची माता! 
तुम्हाला काय वाटतं? Not one, not two मधून तुम्हाला कुठले अर्थ प्रतीत होतात?