मुलांचं असं, तर शिक्षकांविषयीपण थोडंसं:
माझ्या co-operating teacher चं नाव Ms. D. १० वर्ष शिकवल्याचा अनुभव, आणि एकूण अतिशय शिस्तप्रीय बाई. मुलांवर वचक येवढा, की तिने नुसतं बघितलं तरी दातखिळी बसावी. अमेरिकन शिक्षक साधारणत: फार खेळकर, मित्रत्त्वाच्या नात्याने मुलांशी वागणारे असतात, तशी D नाहिये, हे पहिल्या आठवड्यातच लक्षात आलं. ह्या आठवड्यात माझं काम फक्त निरीक्षणाचं होतं. शाळेचा पहिला दिवस. मुलं उत्साहात वर्गात आलेली. बाकावर बसताच "overhead projector" वर सूचना लिहिलेली- की आपापल्या आडनावाप्रमाणे, alphabetically एका ओळीत उभे राहून नंतर रांगेने बाकांवर बसावे. मुलांचा कल्ला, आपापसात थट्टा, गलका होत असतांना मिस डी. शांतपणे तोंडातून एकही अक्षर न काढता बघत बसलेली. एखाद्या मुलाने उशीरा आल्यामुळे काही न कळून प्रश्न विचारलाच, तर हिचं उत्तर "एकतर वर्षाच्या पहिल्या दिवशी उशीरा येऊन तू तुझा आळशीपणा सिद्ध केलायस, आणि आता इथे ओव्हरहेडवर स्पष्ट सूचना लिहिलेली असूनही मला विचारतो आहेस, की काय करायचं, त्यावरून मला वाटतं की तू निरक्षर सुद्धा असावास!” इतर मुलं हसायला लागली, आणि हा बिचारा खाली मान घालून रांगेत उभा राहिला.
सगळेजण अशा रीतीने स्थानापन्न झाल्यावर तिने वर्षभरात काय काय शिकायचे आहे, वर्गातली शिस्त, इत्यादि समजावून सांगितलं, ते ही जरा करड्या स्वरातच. मागच्या बाकावर बसलेला एक मुलगा जरा गोंधळ करू लागताच हिने त्याला ताबडतोब नामोहरम करून वर्गाबाहेर काढलं!!! मी तोंडात बोट घालून बघत होते, की तिने पहिल्याच दिवशी मुलांशी अक्षरश: युद्ध सुरू केल्याच्या थाटात लढायचा पवित्रा घेतलेला होता. पुढे इतर बऱ्याच शिक्षकांच्या बोलण्यातून असाच सूर दिसला, की आधी शिस्त, सन्मान, आणि मग जमलंच तर मैत्री.
भारतात, निदान मी शाळेत होते, तेंव्हा तरी, शिक्षकांसमोर ब्र काढण्याची आम्हाला हिम्मत नव्हती. पुढे कॉलेजमधे गेल्यावर त्याचा परिणाम असा झाला, की चर्चा, आपली मतं मांडण्याचा आत्मविश्वास, कुठेतरी कमी पडत गेला. मग भारतात थोडे दिवस शिकवतांना लक्षात आलं, की ही पद्धत अजुनही फारशी बदलली नाहिये, त्यामुळे शिक्षक म्हणून मुलांना शिस्त लावण्यासाठी मला काहीच प्रयास करायची गरज पडली नाही. उलट, motivation आणि आत्मविश्वास वाढावा म्हणून मुलांशी खेळीमेळीने वागणंच योग्य होतं.
इथे परिस्थिती त्याच्या उलट. वचक नसेल, तर वर्गातल्या चर्चा कुठच्या कुठे वाहवत नेण्यात मुलं स्वत:चं चांगलंच मनोरंजन करून घेतात. टिपणं काढण्याचा परिपाठ नाही, त्यासाठी handouts देणे, ही शिक्षकांची नैतिक जबाबदारी आहे. त्यामुळे वर्गात बसून बडबड करण्याव्यतिरिक्त पोरांना दुसरी कामं नसावीत असं एकूण चित्र आहे.....
तर आमच्या मिस. डी ने पहिल्याच दिवशी आपला दरारा दाखवून पुढील वर्षाचा पायंडा पाडून दिला. मी जरा नवशिकी, आणि मुलांपेक्षा फारशी मोठी नाही, त्यामुळे आधी lenient राहिले, तर त्याचे परिणाम मला पुढे भोगावे लागले!!!
आमच्या वर्गात तीन शिक्षिका पिरियडस वाटून घेत होत्या- मिस. डी, मिसेस बोसी, आणि मिसेस श्वार्टझ. ह्या तिघींचं आपापसात अगदी हाडवैरच असावं- कारण मागच्या वर्षीही वर्ग वाटून घेतल्यामुळे त्यांना एकमेकींच्या चांगल्या, आणि वाईट सवयी अगदी पक्क्या माहिती होत्या. मिसेस बोसी अतिशय धांदरट. तिचा वर्ग संपल्यावर फळा न पुसता निघून गेली, वर्गातल्या TV चा रिमोट कंट्रोल तिथे डेस्कवर विसरून गेली, त्यामुळे तो हरवला, स्वत:च्या पुस्तकांऐवजी डी चं पुस्तक घेऊन गेली, असे अनेक किस्से डी. मला सांगून आपलं मन हलकं करायची, की माझे कान भरायची कोणजाणे. मी मात्र आपल्याला इथे फक्त ३ महिने रहायचं आहे, ह्या भावनेने स्थितप्रज्ञतेने तिचे गरळ ओकणे ऐकून घेत होते.
“त्या बयेला इतकी वर्ष शिकवूनही पोरांना शिस्त कशी लावायची हे कळलेलं नाहिये. इतक्या वर्षांच्या अनुभवानंतरही तुझ्यात काही सुधारणा नसेल, तर तू शिक्षकीपेशा सोडून दुसरंच काहितरी करायला पाहिजे, हो की नाय?” मिस डी. मला सांगत होती. “अगं परवा माझ्या वर्गात मुलांचं project presentation होतं, त्यासाठी एका मुलीने स्वत: कुकीज बनवून आणल्या होत्या, आणि त्या मी मागच्या टेबलवर ठेवल्या होत्या. ९व्या पिरियेडला बघते, तर तिथे नुसता कुकीजचा चुरा उरलेला!!! ह्या मिसेस. बोसीच्या पोरांनी कुकीज खाऊन टाकल्या, आणि ही बया मला सांगते- तरीच मला वाटलं, की ती मुलं त्या टेबलपाशी काय करताहेत !” “तिला येवढं दिसत असतांना तिने ते चालवूनच कसं घेतलं म्हणते मी???” “तिची पोरं बाकं तोडून, वाकवून ठेवतात. परवा मला Zach म्हणाला, मी दुसरं बाक घेऊ का? तेव्हा मला कळलं, की त्याचं डेस्क वाकवलेलं! अशाने नोकरीवरून काढून टाकतील तिला!”
मिस. बोसीची वेगळीच कथा. वर्गातल्या मुख्य शिक्षिकेच्या डेस्कवर तिलाही थोडी जागा हवी होती. तर तिने आमच्या मिस. डी विरूद्ध तक्रार केली- झालं. दुसऱ्या दिवशी डी. चा डेस्क पूर्णपणे रिकामा, पण त्यावर डी. ने ठेवलेले उपयोगी साहित्य- stapler, pins, markers, chalks असं सगळंही गायब. काय तर डी. मला सांगते, “तिने माझ्याविरूद्ध तक्रार केली, तर आता माझं साहित्य मी कुलुप लावून माझ्या कपाटात ठेवणार. डेस्कवर ठेवत होते, उपकार म्हणून, तर ही डोक्यावर बसलीये येऊन....”
शिक्षणक्षेत्राच्या "पवित्र" वातावरणात अशी कोती मनोवृत्ती बघून दुसरा धक्का बसला. भारतातल्या शाळेत तसंही ह्या सुखसुविधांची मारामारच आहे, पण इथे, पयशाला पासरीभर मिळणाऱ्या सवलती असूनही, शिक्षकांना पुरतच नाहित. एकदा माझ्या वर्गासाठी मला चार्टपेपर हवे होते, तर आपण काही इथे कायमस्वरूपी शिक्षक नाही ,ह्या भावनेने मी स्वत: पेपर दुकानातून विकत आणले. तर मिस. डी मला म्हणाली, “अगं, तू कशाला तुझ्या खिशाला खार लावून घेतलास? शाळेकडून मला बघ हे ढीगभर चार्टपेपर मिळतात दरवर्षी!” अशी उदारता. एकीकडे स्वत:च्या पैशाने मुलांसाठी खाऊ आणायचा, आणि दुसरीकडे सहकाऱ्यांबरोबर अगदी फडतूस गोष्टींवरून भांडणं उकरून काढायची, कपाटाला कुलपं लावायची, अशी मिस. डी. ची दोन रूपं!
तिची शिस्त पाहून आधीच मी जरा धसका घेतलेला होता, पण पुढे तर जरा भीतीच वाटायला लागली मला. इथे आधीच शिक्षकांची कर्तव्य आणि मर्यादा अगदी काटेकोरपणे पाळल्या जातात, तपासल्या जातात, आणि त्यातही डी. च्या शिस्तीमुळे मला सुरुवातीला बराच त्रास झाला. नियमानुसार दर आठवड्याच्या सुरूवातीला आम्हाला इंग्रजी विभागाच्या अध्यक्षांकडे आपले lesson plans पाठवावे लागत असत. अर्थात, काही मुरलेल्या शिक्षकांची वट असते, ते कधीच हा नियम पाळत नाहीत, हे कानावर आलेलं होतं. मी Teacher-intern ह्या नात्याने, मिस. डी. च्या अधिकाराखाली शिकवत असल्यामुळे, माझे lesson plans तपासणे, त्यात सुधारणा सुचवणे, आणि मगच मी ते वर्गात शिकवणे, असा शिरस्ता तिने मला आधीच नेमून दिला होता. आता ह्या पद्धतीत दोष असा काहीच नाही, पण मी नवशिकी आहे, विद्यार्थी आहे, हे अनुभव मला overwhelming वाटताहेत, ह्या सगळ्याचा विचार करून तिने माझ्याबद्दल थोडी flexibility दाखवायला हरकत नव्हती. पण तसं कधीच झालं नाही. उलट एकदा तर मी आजारी असतांना तिला माझे plans पाठवू शकले नाही, तर त्याचं उत्तर, “It shows a lack of care on your part” ह्या शब्दांत मिळालं.
माझ्या युनिव्हर्सिटीतून इतर लोक internship करत होते, त्यांचे co-op.s ह्या बाबतीत अगदी निष्काळजी होते. महिन्यातून एकदा दिलेले lesson plans, ते त्यांनी नजरेखालून घातले जेमतेम, की मग वर्गात काय चाललंय ह्याची त्यांना पर्वा नसायची. मिस. डी मात्र माझ्या प्रत्येक दिवसाचा आराखडा अगदी काटेकोरपणे तपासून पहायची. प्रत्येक आठवड्याच्या lesson plan मधे एक आराखडा होता- ह्या तासात माझ्या शिकवण्याचे मूळ उद्देश कोणते (objectives), तसंच, हे उद्देश पूर्णत्वास नेण्यासाठी मी कोणत्या पद्धती वापरणार? (procedures), प्रत्येक दिवशी माझं ध्येय मी गाठलं की नाही, किंवा मुलांना मी काय शिकवलं, ते कळलं की नाही, हे तपासून पाहण्यासाठी मी कोणत्या परीक्षा, किंवा चाचण्या घेणार (assessment) असे भाग प्रत्येक दिवसाच्या प्लॅनमधे समाविष्ट असतात. इतके पद्धतशीर प्लॅन करण्याची चांगली सवय मला मिस. डी मुळे लागली, पण कामाचा ताण वाढल्याचा थोडा त्रास जाणवला.
ह्या लेसन-प्लॅनमधे आणखी दोन गोष्टींचा समावेश असतो, तो भारतातल्या शिक्षणपद्धतीत आहे की नाही, ह्याची मला अजिबात कल्पना नाही. पहिला भाग म्हणजे, न्यू जर्सी राज्य- शिक्षण महामंडळाने (New Jersey Board of Education) नेमून दिलेली मूलतत्त्व आणि ध्येयं. भाषा शिकतांना "लेखन, वाचन, संभाषण, ऐकणे, आणि माध्यमांचे आकलन (Writing, reading, speaking, listening, media-literacy) अशी मूलतत्त्व प्रत्येकाला साध्य झाली पाहिजेत, असा प्रयत्न असतो. मीडिया लिटरसी हा त्यातला अतिशय आधुनिक भाग- कारण, आजकाल आपल्यावर अनेक दृक-श्राव्य माध्यमांतून जो माहितीचा भडिमार होत असतो, त्याचं आकलन होणे, हा सुद्धा शिक्षणाचाच एक भाग मानला गेला आहे. त्यात कंप्युटर्स, टी.व्ही., रेडियो, वर्तमानपत्र, जाहिराती, इंटरनेट, ह्या सगळ्या तंत्रज्ञानाचा अर्थ, आणि त्यातली भाषा समजावून घेणे, ही आजकालच्या मुलांसाठी एक जीवनावश्यक कला (skill) च बनलेली आहे. तर अश्या ह्या मूलतत्त्वांची वर्गावार आणि क्रमवार विभागणी केलिये, की ८वीतल्या मुलाच्या दृष्टीने, लेखनातील कोणते कोणते प्रकार त्याला ८वीत शिकवले गेले पाहिजेत, आणि ते त्याला साध्य झाले पाहिजेत. मी ११वी, १२वी ला शिकवत असल्याने, प्रत्येक तासाला, मी ह्यातली कोणती ध्येयं साध्य करायचा प्रयत्न केला, त्याची मला माझ्या लेसन-प्लॅनमधे नोंद करावी लागते, आणि वर्षाअखेर, न्यू जर्सी महामंडळाची सगळी ध्येय आणि मूलतत्त्व मी माझ्या शिकवण्यात समाविष्ट केली, ह्याची नोंद मला माझ्या वरिष्ठांना दाखवावी लागेल. प्रत्येक दिवसाच्या ध्येयाचा क्रमांक आपल्या प्लॅनमधे लिहिणे, ही एक किचकट गोष्ट सोडली, तर ह्या प्रक्रीयेत दोष असा काहीच नाही. पण अनुभवी शिक्षक असल्या "फालतू" कारणांत वेळ वाया घालवत नसतात, शिवाय, त्यांचे लेसन वर्षानूवर्ष तेच तेच चालले असल्यामुळे, त्यांना फक्त तारखा बदलून पुन्हा तेच पुढे सारता येतात. तसला प्रकार माझ्या बाबतीत शक्य नव्हता.
दुसरी "तापदायक" कार्यप्रणाली अशी, की मानसिक/शारीरिक/भावनिक ह्यापैकी कोणतीही दुर्बलता (disability) असलेल्या मुलांसाठी वर्गात मी कोणत्या सोयी उपलब्ध करून देईन, त्याची प्रत्येक दिवसाच्या लेसन-प्लॅनमधे नोंद करणे आवश्यक आहे. आता ह्याचा अर्थ असा नव्हे, की मला mentally/physically/emotionally challenged मुलांबद्दल कळवळा नाही. माझा प्रश्न फक्त येवढाच, की फक्त कागदावर लिहिल्याने कोणती गोष्ट सिद्ध होत नसते. वर्गात ६० ऐवजी २५ च मुलं असली, तरी प्रत्येकाच्या वेगवेगळ्या गरजा असतात. त्यांच्याकडे शिक्षकाने लक्ष द्यायचे असते, हे गृहितच आहे. प्रत्यक्ष वर्गात मात्र ४० मिनिटात कितीकिती आणि कायकाय बसवायचे, कसे बसवायचे, ह्याची शिक्षकांना जास्त चिंता असते. प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या वेगळ्या व्यक्तिमत्त्वानुसार शिकवायचे असेल, तर शाळेपेक्षा घरीच व्यक्तिगत शिकवणी लावणे बरे, असा सोयीस्कर विचार मी करते. भारतातल्या ६० मुलांच्या वर्गात बसूनही मी जे शिकायचं ते शिकलेच, आणि जे नाही कळलं, त्यासाठी शिकवण्यांचे पैसेही माझ्या पालकांनी भरले. प्रत्येक पद्धत शास्त्रीयदृष्ट्या अतिशय संपूर्ण आणि दोषरहित असली, तरी, रोजच्या व्यवहारात तिचे पालन करतांना अनेक त्रुटी राहून जातात, असला हा प्रकार आहे.
ह्या प्रणालीचा खोलवर विचार पुढील भागात...