3/16/15

सोप्पं गणित

लहान असतो आपण तेंव्हा जग अवाढव्य पसरलेलं दिसतं...
आपण लिलिपूट, राक्षसांच्या जगात.
शाळेच्या भिंती इतक्या उंच की उडी मारून जाता येऊ नये
रस्ते लांब इतके, की पाय दुखतात दोन चौक चालून
तरी दिसत नाही, आईसक्रीमचा गुलाबी कोन काढलेली पाटी
सगळ्या गोष्टीची घाई असते, पण वेळ सरकत नाही भरभर पुढे
“आई, बोअर होतंय, आता काय करू???”

खरं म्हणजे ५० वर्ष तेंव्हा वाटत असतात युगांसारखी-
येवढ्या मोठ्या आयुष्याचं काय करतात माणसं?
खरं तर, काही करत का नाहीत? असे बाळबोध प्रश्न!

आणि आता - दिवस घालवायला फारसं काही करावं लागतच नाही
तासचे तास कसे नकळत भरून जातात ते कळतंय
चादरी धुवायच्यात लॉन्ड्रीत, बाथरूम घासायला हवी,
भांडी, तेवढ्यात टी.व्ही बघत बघत स्वयंपाक,
मुलांचे अभ्यास, कपड्यांच्या घड्या,
धूळ झटकायची, न संपणारी आवराआवरी
रात्री डोळे मिटतात तरी वाचायचं असतं
करायचे असलेले फोन, भरायची असलेली बिलं,
जेवायला यावे लागणारे-पाहुणे, जेवायला जावे लागणारे नातेवाईक,
जमलंच तर निसर्ग सौंदर्य, हवाबदल, सुट्ट्या आणि नोकरीचं चक्र...
तेच, तसंच, असंच, थोडसं, कहिसं, काहीतरी...

भरून टाकायचे क्षण, वेगवेगळ्या निरर्थांनी
रंगीबेरंगी खोक्यात लपवून पोकळ्या
मग वाहत जातो, दिवस, अज्ञात प्रवाहाने ढकललेला
वर्ष, गरगरणाऱ्या पृथ्वीसोबत,
शतकं- इतिहासाच्या पुस्तकात......

सोप्पं असतं आयुष्याचं गाणित, लहानपणी न सुटलेलं,
खरं म्हणजे तोवर वाचावंच न लागलेलं...


भैरवी

आद्य स्वर म्हणुनी तुला, झाले तुझी संवादिनी
षडज- पंचम भारल्या तारांत मी "गंधारूनी"।


वेदनेच्या उमटता लहरी कधी तानेतल्या
तेजात क्षणभर नाचले उन्मुक्त नभी सौदामिनी।

आज नाकारू कसे ते दुःख तू मजला दिले
काव्य त्यतील घेतले स्वप्नांतही मी मागुनी।


भाव एकाकार होते, अंतरातिल गूज ही
हृदयी तुझ्या जे उमटले, अश्रूत ते ह्या लोचनी।


भेटते द्वैतास बेदरकार आता रोजही
गायली संपूर्ण मी ही भैरवी द्वैतातुनी.

चारोळी, ग्राफीटी

परक्या देशातले अनोळखी लोक
"आपल्यांपेक्षा" बरेच वाटतात
त्यांचे खोटे जिव्हाळे नि उमाळे
खोटेपणात तरी खरेच वाटतात!
===========================

ज्या प्रेमाने सगळे प्रश्न
सोप्पे झाले
ते प्रेम तुझं होतं की माझं?
की ...
हा विचार
न केल्यामुळेच
प्रश्न सोप्पे झाले ?

चरोळ्या

आकाशाच्या नि:शब्द पोकळीत
नाही संवेदना, वेदना ही नाही.
तरीही वाहतात ढगांसारखे शब्द
सांगायचे काही असो, वा नाही।
कोण मी? ह्या प्रश्नाचं उत्तर
त्या ढगांत शोधणारे
व्यर्थ भरलेल्या आभाळातून
थेँबांचे अश्रू ओघळणारे!
=========================
तुझ्या अबोल्यात दडलेले अर्थ
न शोधताही सापडताहेत सहज
अर्थांचे प्रश्न सार्थ व्हावे,
त्यासाठीच तर भावनांची गरज.

झाडं

प्रत्येक झाड वेगळं असलं तरी
प्रत्येक झाड सुंदर असतं
कधी कधी मी विचार करते-
माणसांचं असं का नसतं?

मी कुठेही फ़िरायला गेले तरी आधी मला जाणवतात ती झाडं! माझ्या माहेरी मागच्या दारी असलेलं मोठं लिंबाचं झाड असो, किंवा दारापुढे असलेलं जास्वंद- ह्या माझ्या लहानपणापासूनच्या सोबत्यांनी मला वेगवेगळ्या झाडांकडे बघायला शिकवलं.
आता आठवतंय- आम्ही एका पावसाळ्यात फ़िरायला चिखलदय्राला गेलो होतो. तिथला निवांतपणा, पावसाने तकतकीत झालेली हिरवळ मनाला ताजेपणा देत होती. पण तिथेही माझ्या उत्साही आईला शोधून शोधून काय सापडावं??? कढीलिंबाचं बन!!! रोज रोज स्वयंपाक केला की मनाच्या कप्प्यात कायमच भाजी-पाले दिसायला लागतात हे तेव्हा मला कळलेलं नव्हतं! पण तरीही, त्या कढीलिंबाच्या बनातला वास अजूनही एक प्रकारची झिंग आणतो आहे.

नंतर असंच पुण्यात शिकत असतांना युनिव्हर्सिटीतले ॠतु आठवतात- उन्हाळा आला की बाकी सगळीकडे पानगळ सुरु झाली, तरी आमच्या "शांतीनिकेतन" कॅन्टीनवर छत्रछाया धरणारी अजस्त्र चिंचेची आणि वडाची झाडं मात्र सदाहरित असायची... त्यांच्या पानांमधून शितल होऊन येणारी झुळुक उन्हाच्या, आणि परीक्षेच्याही तापातुन थोडा विसावा द्यायची.

गेले ते दिवस. अंगणातल्या सिताफ़ळाच्या पानांची पत्रावळ करुन बघायचे- उंचावरच्या चिंचा नाहीच मिळाल्या, तर चिंचेच्या पानांतला आंबटपणा चोखुन "कोल्ह्याला चिंच आंबट" म्हणायचे!!!

जर्मनीत माझ्या खोलीच्या खिडकीतून दिसणारे तसे "तरुण" झाड- बाकी अनेक झाडांनी थंडी संपल्यावर पसरलेल्या फ़ांद्यांवरची कोवळी पाने बघूनही, ते वेडे झाड आपल्या कोषातुन बाहेर यायला तयारच नव्हते! मग एकदाची त्याला पालवी फ़ुटली. आणि मग थोड्याच दिवसात त्यावर नाजुक राणी-हलक्या गुलाबी फ़ुलांनी गर्दी केली!!!! मग माझ्या खोलीची खिडकी उघडायची सोय उरली नाही- कारण त्या फ़ुलांकडे येणारे असंख्य भुंगे आणि इतर कीडे बरेचदा वाट चुकुन माझ्या खोलीत शिरु लागले.
हे माझे खास झाड होते- त्या अनोळखी प्रदेशात ते एकच मला ओळखीचे वाटू लागले होते. माझी खोली पहिल्या मजल्यावरची. त्यामुळे त्या झाडाच्या फ़ांद्या सरळ माझ्या नजरेसमोर येत. त्यामुळे कधीकधी खिडकीबाहेरच्या दृश्याकडे पाहता आले नाही, की त्याचा राग येई... पण ६ महिन्यांनी घरी परत जातांना इतर कुठलेच पाश नव्हते तरी त्या झाडाकडे बघून वाईट वाटले होते.

त्यानंतर भारतातल्या जुन्या झाडांची नव्याने ओळख करून घेतांना एक दोन पावसाळे कसे गेले कळलंच नाही. लग्नाच्या आधी आम्ही काही झांडांभोवती गाणी म्हटली नाहीत- पण मला आवडलं असतं! पंकजला एकदातरी पुण्याच्या वेताळटेकडीवर न्यायचं होतं. तिथली झाडं संध्याकाळी सुरेख, पण रात्र पडताच भयाण दिसायला लागतात. चंद्र उगवू लागलेला असेल तरी त्याचा प्रकाश रस्त्यावर झिरपत नाही तेव्हा त्यांची भीती वाटते. शहरातल्या दिव्यांना बाजुला सारून बैराग्यासारखी ही झाडं वेताळ-टेकडीवर जाऊन बसलेली!!!

आता मी अमेरिकेत आले. जर्मनीमुळे स्प्रिंग, ऑटम ही ॠतुंची नावं माहिती असल्यामुळे इथे त्या ॠतुंची नकळत मन वाट पाहत होतं. आल्या आल्या भयंकर थंडी आणि बर्फ़ात उभी राहिलेली निष्पर्ण झाडं पाहिली. एका झाडावर तर एक छोटी चिमणी पण दिसली. मी विचार केला- ही बिचारी चिमणी इथे आडोशाला आलिये नेहमीप्रमाणे, पण तिच्या ओळखीच्या झाडांवरची पानं कुठे हरवली?
बर्फ़ातली निष्पर्ण झाडं ना त्या चिमणीच्या ओळखीची होती, ना माझ्या. पण चैत्रात पालवी फुटायला लागल्यावर झाडांचे खरे रूप दिसायला लागले. आणि तरीही मनाला ओळख पटेना! भारतात घेरेदार वृक्ष, वेली, छोटी झुडपं असे वेगवेगळे प्रकार पाहिले होते, पण इथे अमेरिकेत त्यातले एकही दिसले नाही. फ़ार तर फ़ार आमच्या जुन्या घराजवळ "फ़र्न" किंवा "विद्या" ह्या प्रकारांशी मिळतीजुळती एक दोन झाडं होती.

संध्याकाळी फ़िरायला जातांना इकडे तिकडे बघता बघता मनात असे विचार यायचे- की हा देश कित्येक भारतीयांनी "आपला" म्हटला आहे. आपलासा केला आहे. आणि ह्या देशानेही त्यांना सामावून घेतले आहे. पण भारतात जशी मेंदी, मधुमालती, चाफा, नारळ, दुर्वा, बाभळी, चिक काढणारी घाणेरी, हे प्रकार आपल्या अंतर्मनात रूजलेले असतात, तसे इथले कधी रूजतील का? उद्या माझ्या अमेरिकन पोरांना मी ह्या झाडांची ओळख कशी सांगू??? की त्यांच्या पुस्तकातून मला स्वतःला आधी ती करून घ्यावी लागेल???

ऑटम येईपर्यंत ही झाडं नजरेला तरी सवईची वाटू लागली होती. (आपल्या घरी पेपर टाकणाय्रा पोराचं नाव आपल्याला कुठे माहिती असतं? पण आपण त्याला चेहय्राने ओळखतो ना, तसंच काहिसं). मग आमच्या नवीन मित्रांच्या कंपूने न्यू हॅम्पशायरला जायचे ठरवले- खास "ऑटम कलर्स" पाहण्याकरता! गाडीत अंताक्षरी खेळत होतो. भारतात हजारो वेगवेगळ्या सहलींना अंताक्षरी खेळले असले, तरी त्याला किती युगं लोटली होती कोणजाणे! "सुहाना सफर और ये मौसम हसीं" असं गात होतो, तेवढ्यात बाहेर लक्ष गेलं आणि गाणं म्हणायचं विसरूनच गेलो!!!

नेमका पाऊस पडल्यामुळे पर्वतावर विसावलेलं धुकं, आणि त्यातून अधिकच मोहक दिसणारी अक्षरशः शेकडो रंगांची उधळण करणारी झाडं! एरवी भारतात जितकं सृष्टीसौंदर्य आहे, तेवढं मी अजून तरी कुठेही पाहिलेलं नाही. पण हे रंग खरंच वेड लावणारे होते! कुठे बघावे, कुठे नाही? एकीकडे लालसर, गुलाबी, दुसरीकडे केशरी, पिवळी, आणि मधेमधे त्या रंगांच्या असंख्य छटांनी पर्वतरांगा नटल्या होत्या. maple, birch, hickory, red oak अशी सगळी झाडं रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना लावली होतीच, पण खालची दरी आणि वरचा डोंगरही ते दागिने घालुन मिरवत होता.
जाताजाता उन्हाळ्याने दिलेली अप्रतीम भेट. थंडीची चाहूल लागावी, पण ती थोडी तरी सुखद व्हावी, म्हणून हा झगमगाट!

भारतातली झाडं कशी अस्ताव्यस्त पसरलेली असतात. इथली मात्र एकूणच व्यवस्थितपणाला शोभेशी! उंचच उंच, पण सरळसोट वाढणारी, एकमेकांच्या अध्यात ना मध्यात. खरं सांगायचं म्हणजे इथल्या माणसांसारखीच. सावली देतील, पण आपल्या मुळांनी वेढून टाकणार नाहीत. त्यांची पानं/फळं जेव्हा शिशिरात खाली पडतात, तेव्हा लगेच कोणीतरी ती झाडून टाकणार! आपली मुलं मोठी झाली, की त्याना बाहेरच्या जगात नि:शंकपणे धाडून देणारे इथले आईबाप- तशीच ती झाडं...

आता पुन्हा हिवाळा आलाय. उन्हाळ्यात गुलाबी निळे लाल सगळे रंग घालणारे हे "लोक" एकदम काळ्या, ग्रे, राखी रंगात थोडेसे उदास दिसताहेत. आता क्रिमसचे वेध लागले, पण दिवस लहान होत होत ४.३० लाच मावळायला लागलंय. त्यामुळे आता झाडांनाही आपला पसारा आवरता घ्यायला लागलाय.
नुसत्या राखाडी रंगाच्या काड्या काय त्या उरल्यात.
भारतातही उन्हाळ्यात झाडांची काडं होतातच, पण त्यातही उन्हाची ऊब जाणवते, तिचा इथे लवलेशही उरला नाहिये. नदीकाठावरून आमच्या कॉलेजची बस जाते, ते दृश्य सुंदर म्हणावं की भाकास? बाजूला पाणी असूनही पानांना पारखी झालेली झाडं पाहिल्या बर्फ़ानंतर मात्र पुन्हा डौलदार दिसू लागतील- Christmas Tree बरोबर रस्त्यावरच्या इतर झाडांनाही प्रकाशाची फुलं लाभतील... आणि मग वसंतोत्सवाची वाट बघत बघत हिवाळा कसा गेला कळणारही नाही...

माणसं झाडांसारखी असती,
तर रान झालं असतं,
प्रत्येक माझ्या आठवणीचं
एक पान झालं असतं!

शब्द सवयीचे

शब्द सवयीचे असे का आज घोटाळून बसले
थेंब पानांवर तसे ते आज सांभाळून बसले।

लाट आवेगात आली भेटण्या सागरतिरी
पाऊले भिजली परी ती लाट मी टाळून बसले।

कोसळावे कड्यांवरूनी सत्य निर्मळ जळ जसे
प्रवाही त्या भावनांना आज मी गाळून बसले।

ओळखीच्या प्रदेशाचे आंधळे जे काव्य होते
ठेच त्याला लागली अन स्वत्त्व कुरवाळून बसले।

ये पुन्हा तू पावसा, विखुरल्या मोत्यांपरी
सापडावे मग मला, ते रान तुज माळून बसले।

स्पंदनांना विसरूनी, सोसली मी मुग्धता
पेटवा ते मन आता जे त्यास ओशाळून बसले।

मनावेगळी लाट

कुठेतरी एकदा वाचलं होतं, की कविता म्हणजे फक्त शब्द. त्यातून अर्थ, आशय, प्रतीक आणि प्रतिमा उपसून काढण्याचा आपण वृथा प्रयत्न करत राहतो. पण कविता म्हणजे फक्त शब्द. शब्दांच्या प्रेमात पडायला लावते, ती कविता. शब्दांची कधी न पाहिलेली, न चिंतलेली रूपं दाखवते, ती कविता. ती कविता मला ओढून नेते एका नवख्या प्रदेशात...

तुला पहिले मी...
कवीचं प्राक्तन- बघणे. काही बघतात, काही जगतात, पण कवी ते दोन्ही ही करतो. त्याला करावंच लागतं- लेखनातून. लिहण्यासाठी जगणं, आणि जगण्यासाठी लिहणं, स्वत:च्याच अनुभवांकडे तटस्थपणे बघणं.

“तुला पाहिले मी, नदीच्या किनारी
तुझे केस पाठीवरी मोकळे
इथे दाट छायांतुनी रंग गळतात
ह्या वृक्षमाळेतले सावळे"
ती, मूर्त आणि अमूर्त स्वरूपांच्या सीमारेषेवर उभी. तिच्या मोकळ्या केसांची मोहिनी,की दाट छायांतून गळणाऱ्या रंगांची? की ते दोन्ही रंग एकमेकांत मिसळेत नकळत?

तुझी पावले गे धुक्याच्या महालात
ना वाजली ना कधी नादली
निळागर्द भासे नभाचा किनारा
न माझी मला अन् तुला सावली
इतक्या अलगदपणे, पावलांचा आवाज न करता ती आली,कवीची प्रेरणा झाली. पण त्या उदास अनामिकेला खरी स्त्री म्हणावे, की नित्य अनुभवलेली सुंदर संध्या?
नभाचा किनारा! दोन अनोळखी शब्द. (किनारा सागराचा असतो, नभाचा नव्हे!) पण मूर्त आणि अमूर्ताशी खेळता खेळता ते दोन अनोळखी शब्द एकमेकांसमोर आले, तर अर्थाचा निळागर्द रंग डोळ्यांसमोर मांडून गेले.

मनावेगळी लाट व्यापे मनाला
जसा डोंगरी चंद्र हा मावळे
पुढे का उभी तू तुझे दु:ख झरते
जसे संचिताचे ऋतू कोवळे
“मनावेगळी लाट"... कवीच्या मनाचं सतत दुभंग होणं. मनावेगळ्या लाटेने व्यापून जाणं. ते टाळता न येऊन खूप व्याकुळतेने विचारणं, “पुढे का उभी तू? तुझे दु:ख झरते!” पुढे उभ्या "तिच्या" दु:खाशी एकरूप होतांनाही, कुठेही सावली नाही,ना त्याला, ना तिला, ह्याची वेदना समजून घेणं.

अशी ओल जाता तुझ्या स्पंदनातून
आकांत माझ्या उरी केवढा
तमातूनही मंद ताऱ्याप्रमाणे
दिसे की तुझ्या बिल्वरांचा चुरा
तिचं झरणारं दु:ख आपलंसं करतांना, कवीच्या उरात एक आकांत. आणि तरीही, त्या एकरूपतेच्या क्षणातच कवीच्या अस्तित्वाचं सार्थक असतं. त्या एकरूपतेला कोणी प्रियकर-प्रेमिकेचा एकपणा म्हणतं, कोणी सं-वेदना, कोणी कवीमनाचं स्पंदन. त्या क्षणातच दु:खाला लखलखीत ताऱ्यात परिवर्तीत करण्याची क्षमता असते.
“दिसे की तुझ्या बिल्वरांचा चुरा...” दिसणे, बघणे.
जगण्यातून, असण्यातून काहीशा नाईलाजाने, काहीशा अपरिहार्यतेने, कवी बाहेर पडतो. मी ही बाहेर पडते.

मागे वळून बघतांना शोधत राहते,
ही प्रेमिकांची भेट होती?
की एका संध्याकाळच्या आर्ततेचं वर्णन,
की कविता जन्म घेते,त्या एका क्षणाचं?

3/15/15

भाग्य

निर्हेतुक नजरांचा कोलाहल
शाळेच्या हॉलमधून झेलत चालतांना
मुलामुलींच्या गुंफलेल्या हातांमधून
वाट काढतांना
मीच अनोळखी होते
स्वत:ला

इंग्रजीतल्या मला मराठीतली मी
भेटेल का कधी?
शब्दार्थांच्या भिंती कोसळतील का कधी?

१०० दप्तरांचं ओझं मानाने वाहतांना
झुकलेले खांदे, पिकलेले केस
फाटलेला आवाज, इस्त्रीचे कपडे
मी होते ती, की निव्वळ माझी जिगीषा?

ह्या भिंतींनी मला आपलं म्हटलं,
अडखळत का होईना
व्हाईटबोर्डावर माझं अक्षर रुळलं.
भारतातल्या गोष्टींचा रंगीबेरंगी मुखवटा चढवला,
पण तरी त्यांचं किती मला,
नि माझं त्यांना कळलं.

ह्या हजारो चेहऱ्यांमधून
शे दोनशे तरी रोज खुणावतात-
मनात इतकी गर्दी?
पुन्हा कधीच नाही.

रोजचे राग-अनुराग
कोवळ्या अपेक्षा नि अर्धवटपणाचे हट्ट
पुन्हा कधीच नाहीत.

पणाला लावलेले दिवस
विसरलेले घर
खाजगी बंध-अनुबंध
हिशोबाला काढायचे नसतात कधीच.

तरीही वाटतं,
ह्या भिंतींना कधीतरी येईल का माझी सय?
लाखो स्वप्नांच्या कोलाहलात
विरून जाईल का माझा आवाज?

कि असं तुटल्यावरही न "सुटता" येण्याचं
भाग्य भेटेल अचानक
हसून विचारणाऱ्या, क्षणात ४ फूट वाढलेल्या
एखाद्या विद्यार्थ्यासारखं?

पाए आणि वाघ: Happy Pi Day

एक होता पाए. (मराठीत "पाय" आणि "पाए" च्या उच्चारात फारसा फरक नाही, पण आशयदृष्ट्या पाय म्हटला की आपला पायच डोक्यात प्रथम येतो, म्हणून "पाए" असा वापर करते आहे.) त्याचं नाव खरंतर "पिसीन मॉलिटोर पटेल" (Piscine Molitor Patel) होतं, पण शाळेतलं चिडवणं थांबावं, म्हणून त्याने "पाए" धारण केलं, ते कायमचं. नावात काय असतं? असं शेक्स्पियर ने लाख म्हणून ठेवलं असलं, तरी "पाए" (Pi) इतकं "भारी" (भारी= मस्त असा पुणेरी अर्थ अभिप्रेत नसून भारी= loaded/आशयघन असा आहे) नाव शोधूनही सापडलं नसतं!

ह्या पाए चे वडील एक प्राणीसंग्रहालय चालवत असतात. तिथे "रिचर्ड पार्कर" नावाचा एक वाघ दाखल होतो. त्या वाघाचं नाव रिचर्ड पार्कर कसं पडलं, ह्याची पण पाएच्या नावाइतकीच मजेदार कहाणी आहे, 
Yann Martel लिखित, Life of Pi.  'कहाणी' वरून आठवलं, पुराणातल्या कथा/कहाण्यांप्रमाणेच ही कादंबरी खऱ्या-खोट्याच्या सीमारेषेवर सहज प्रवास करते. म्हटले तर अकल्पनीय/अतर्क्य अशा घटनांना पाएच्या अतिशय वस्तुनिष्ठ वर्णनामुळे वास्तवाची किनार येते, म्हणूनच वाचकांनाही ती कहाणी multidimensional (बहुआयामी) आणि विचारप्रवर्तक वाटू लागते.


तर रिचर्ड पार्कर आल्यावर छोट्या पाएला त्याचे आकर्षण वाटले, आणि तो पिंजऱ्याजवळ जाऊन आला, हे कळल्यावर त्याच्या वडिलांनी, काहीशा अघोरी पद्धतीनेच, पाएला श्वापदांचा हिंस्त्रपणा दाखवून कायमचा "धडा" दिला. पण दुसरीकडे, पॉण्डिचेरीच्या बहुढंगी वातावरणात पाए वेगवेगळ्या धर्मांचेही धडे घेत होता, आणि सगळ्याच धर्मांमधे भरपूर साम्यस्थळं असूनही लोक आपापल्या जन्मजात धर्माला चिकटून का बसतात, हे कोडं उलगडायच्या आतच, वडिलांनी बोटीवरून कॅनडाला प्रयाण करायचं ठरवलं, अगदी पोरं-बाळं-प्राणी-पक्षी ह्या सगळ्या गोतावळ्यासकट. त्या जहाजाचं, रिचर्ड पार्करचं, नि पाएचं पुढे काय झालं, हीच कथावास्तू आहे.


बोटीवरचे प्राणी म्हटल्यावर नोआहच्या गोष्टीची आठवण झाली? पाएला त्याच्या मामाने उत्तम पोहणे शिकवले, आणि त्याचे नावही एका तरणतलावावरून ठेवले, पुढे पोहता येत होते, म्हणूनच तो वाचला, त्यावरून, "भवसागर तरण्याची" आठवण झाली? अशी एक दोनच नव्हे, तर शेकडो उदाहरणं पुस्तकात सापडतील, कि परस्परसंबंधांच्या उभ्या-आडव्या जाळ्यातून, वरकरणी साध्या उदाहरणातून लेखकाने जीवनाचे तत्वज्ञानच सांगितले आहे.

माणूस आणि पशूत काय फरक असतो? (हल्ली फारसा जाणवत नसला तरी) प्राण्यांना केवळ एक शरीर"धर्म"च ठाऊक असतो. जगण्यासाठी मारणे, खाणे, प्रजोत्पादन आणि संगोपन, एवढंच जीवनाचं श्रेय प्राण्यांना पुरतं. पण माणसाला त्याहून अधिक कशाचीतरी तहान असते. मारणे अथवा मरणे, ह्यापलिकडचा जीवनाचा मतितार्थ शोधायची ओढच माणसाला धर्माकडे, आणि संस्कृतीकडे घेऊन गेली. धर्माच्या प्रयोजनाची चर्चा करतांना Life of Pi  सारखी पुस्तकं नक्कीच समाविष्ट करायला हवीत, कारण पाए, आणि रिचर्ड पार्करमधील नात्याचा प्रवास हा माणसातल्या पशुत्वाचा, आणि त्याविरोधात उभ्या ठाकलेल्या माणूसपणाचा प्रवास आहे, असं मला वाटतं.

म्हटलं तर पाए म्हणजे केवळ ३.१४, असे माझ्या वर्षानुवर्षे गणिताचा गंज लागलेल्या बुद्धीला आठवलं. पण विकिपिडीया वर शोधायला गेलात, तर पाए ह्या अंकाचं असाधारण महत्त्व लक्षात येतं. पाए नावाची संकल्पना माणसाने जन्माला घातली, तीच मुळी एक "नातं" स्पष्ट करून सांगण्यासाठी. जीवनातल्या अनेक चढ-उतारांत पाए मात्र "constant" आहे, आणि तरीही, त्याचं खरं मूल्य कळण्याला कितीतरी शतके जावी लागली, किंबहुना त्याचं खरं मूल्य हे अप्राप्यच आहे. Life of Pi हे शीर्षक त्या अर्थाने, "पाए ह्या संकल्पनेचा जीवनपट/विकास" म्हणूनही समर्पकच असेल. 
पशूंप्रमाणे निरूद्देश जगण्याला कंटाळलेल्या माणसाला आस होती, नव्हे, त्याचा तो विश्वास होता, कि जगाची निर्मिती, त्यात मानवाची उत्क्रांती हा निव्व्ळ योगायोग नसावाच. म्हणूनच तो भवतालच्या सगळ्या घटनांमधले, वस्तूंमधले परस्परसंबंध शोधू लागतो. हा परस्परसंबंध सांगणाऱ्या दोन गोष्टी: पाए, आणि धर्म. माणसाला जीवनात पशूत्वाच्या पुढे जाणे जो शिकवतो, तो धर्म. 

आज धर्माचा व्यापार, त्याची भ्रष्टता, मूळ उद्दिष्टे हरवलेलं स्वरूपच आपल्याला दिसतं, पण त्याचा विकास माणसाच्या जीवनातली एक पोकळी भरून काढण्यासाठी झाला. Karen Armstrong नावाच्या विदुषीचे धर्माच्या विकास, आणि उद्दिष्टांवरचे भाष्य फार आवडले. (तिच्या लेखाचा अनुवाद करायची जबरदस्त इच्छा आहे. ते असो.) 

पाएच्या आणि वाघाच्या "कहाणीत" माणसाची आदिकालापासूनची कहाणी कुणाला सापडेल, तर कुणाला "आपण सारे अर्जुन" प्रमाणे जगण्याचे तत्वज्ञान सापडेल. मुळात पाएचा वाघ कुणालाही दिसला नाही. पण तसा तर, देव तरी कुणाला दिसलाय? तरीही, प्रत्येकाच्या अंतर्मनातल्या देवाने (अथवा वाघाने) त्याला/तिला जगण्याचं बळ, जगण्याची उमेद, जगण्याची दिशाच नव्हे, तर जिगीषाही दिलीये, हे मात्र खरं. म्हणूनच  ही पाएची कहाणी पण त्या गणिती Pi च्या कहाणी इतकीच महत्वाची आहे. 













3/13/15

बाल्कनी


पोर्तोरीकोच्या आमच्या घराला एक मस्त मोठ्ठी बाल्कनी होती. "बाल्कनीतून काय काय दिसतं?" म्हटलं, की झालीच पोराची लिस्ट सुरू..."बाल्कनीतून समुद्र दिसतो, नारळाची झाडं दिसतात, बिल्डिंग दिसतात, मोठ्ठी क्रूज शिप दिसते, दिवे दिसतात, रस्ता दिसतो, आणि रस्त्याच्या पलिकडे Luis Munoz Rivera पार्कपण दिसतो! खरंच तो फ्लॅट इतका समुद्राकाठी होता, की सॅन हुआनला क्रूजशिप आलेली दिसायची. मग आम्ही ठरवायचो, "आज गावात गर्दी असणार. आज डिनरला दुसरीकडे जाऊया!" रस्त्यापलिकडचा पार्क इतका ***पाशी होता, तरी बाहेर पडायची आमची अर्धी भूक त्या बाल्कनीतच भागायची, इतके आम्ही तिथे पडीक असायचो. तिला दारं होती, पण रात्रीशिवाय, ६ महिन्यात ६ वेळाही कधी ती कधी बंद राहिली नाहीत. असह्य उन्हातही बेडरूम किंवा टीव्हीच्या खोलीत ए.सी लावला, तरी बाल्कनीला रजा नसे.



पारदर्शी काचांच्या भिंती असलेल्या बाल्कन्या फक्त अब्जाधींशांच्या, जुहूच्या फ्लॅटच्या असतात, असंच ऐकलं होतं. पाहिल्यावर तर वेडेच झालो. एक महिनाभर मस्त वाटलं, पण भर रस्त्याच्या रहदारीमुळे, समुद्रावरच्या वाऱ्यामुळे, बाल्कनीत फार घाण व्हायची, नि तिथली धूळ माती सगळ्या घरभर पसरायची. म्हणून एकदा सरळ बादलीत पाणी घेऊन, पाईप लावून ती धुवायला घेतली, तर आमच्या पिटक्याला काय चेव आलाय विचारता! तो दिवसभर "little helper" होऊन बाल्कनी धूत बसला, आणि शेवटी "किती पाणी वाया घालवलंस बघ, नळातलं सगळं पाणीच संपून गेलं" असं सांगून त्याला उचलून बाथरूममधे न्यायला लागलं. खोटं कशाला सांगू, बाहेरही पडता येत नाही इतकं ऊन झालं, की "बाल्कनी धुणे" हा आमचा आवडता प्रोग्रॅम झाला :)

उन्हाळी प्रदेशात रहायचे सुख त्या बाल्कनीत बसलं, की जाणवे. वीकेंडला सकाळी उठल्याउठल्या नवरा शास्त्रीय संगीत लावतो, ते भरदार, भारलेले, भारावणारे सूर, आणि संगतीला पूर्वेकडून उगवणारा "दिनमणी व्योमराज"! मग दिवस चढत जातो तशी रहदारी वाढायची. सकाळी मी कानोसा घेतच असायचे, की  "कचरू" कधी येेतो, कारण माझ्या छोट्याच्या जीवनातला तो एक मोठ्ठा आनंददायी प्रसंग होऊन बसला होता! (म्हणजे, कचऱ्याची गाडी. माझ्या भाच्याचा शब्दच मी माझ्या मुलाला शिकवला, पण कचरूचं वेड मात्र शिकवावं लागलंच नाही, कारण ते दोघांत अनुवांशिकच असावं :).  न्यू जर्सीत बंगलेवजा घरांच्या कचरागाडीतून दोन कामकरी उतरतात, आणि एकेका घरासमोरची कचराकुंडी गाडीत ओतत पुढे जातात. हा "कचरू" मात्र वेगळा होता.

आम्ही आमचे कचरे खालच्या मोठ्या डंपस्टरात जाऊन टाकायचो, तो डंपस्टर उचलायला ह्या कचरूला दोन यांत्रिक हात होते. एवढा भला थोरला डंपस्टर कचरूच्या वर उचलून त्यात उलटा होतो, आणि कचरा आत पडतो, हा चमत्कार माझ्या पोराने प्रथमच पाहिला. ते ही ६ व्या मजल्याच्या बाल्कनीतून बघतांना अगदी नीट दिसतं. मग कचरूचं खेळणं घरी आलं. त्याच्यावर Tonka हे नाव छापलेलं होतं म्हणून कचरूचं पुन्हा बारसं होऊन "टोंका" झालं. जेवतांना टोंकाची गोष्ट. टोंकाच्या गोष्टीला डिस्ने कार्स ची फोडणी. हे सSSSगळं त्या एका बाल्कनी पासून सुरू झालं.

पोर्तोरीकोत भाषेच्या प्रश्नामुळे, आणि ६च महिने रहायचे असल्यामुळे, आमचा फारसा गोतावळा नव्हता, तरीही, त्या बाल्कनीने आमचे दिवस अळणी जाऊ दिले नाहीत. कधी त्यावरून सायकल मॅरॅथॉनची गडबड, तर कधी PREPA विरोधी रॅली, सर्कशीचे ट्रक गाणी बजावणी करत, तर पोलिसगाड्या किंवा ॲम्ब्युलन्स सायरनने बोंबलत जातांना बघणे, हे उद्योग मी आणि माझ्या मुलाने सारख्याच हिरीरीने केले.

मधमाशी, मुंगळे किंवा भुंगे जर बाल्कनीत आले, तर मग पुढचे दोन तास पिटक्याला ते पुरत. मुंगळा कुठे चढतो, तो पडेल ना! किंवा "बधमाशी" उडाली, कि ती फुलातून मध आणायला गेलीये" अशी वर्णनं ऐकायला मिळत. पक्ष्यांसाठी खरं दाणे ठेवू शकलो असतो, पण मला ज ब र द स्त पक्षी-फोबिया आहे म्हणून ते राहिलं. (नाही, हिचकॉकचा पिक्चर पाहिल्यामुळे तो झालेला नाही, कारण मी तो पिक्चर पाहिलाच नाहिये आणि कधी पाहणारही नाही.)

पाऊस पडू लागला, की तर  माझ्या पोरापेक्षा मलाच जास्त भरतं यायचं, की "चला बाल्कनीत जाऊन पाऊस पाहू. पावसात भिजू!" पाऊस बघतांना झाडांचे इतके वेगवेगळे हिरवे रंग दिसायचे, की हरखून जायला व्हायचं. एरवी एवढ्या उकाड्यात गरम पेक्षा गार लिंबू सरबतच बरे वाटत असले, तरी केवळ त्या बाल्कनीला न्याय द्यायला कित्येकदा पावसात, किंवा संध्याकाळी मी चहा घेऊन तासंतास तिथे काढायचे." पुस्तकं वाचायला फारसा वेळ मला मिळत नसे, पण नवऱ्याने ४-५ ग्रंथ तिथे सहज संपवले.

आमच्या टिपिकल अमेरिकन घरची बाल्कनी म्हणजे, इमारतीला बाहेरून सजावट करावी तशी, आणि तीही privacy च्या दृष्टीने, घराच्या "उलट्या" बाजूला. गावगप्पा आणि चांभारचौकशा करण्यासाठी अगदीच बिनकामाची. सेक्स ॲण्ड द सिटी मधल्या कॅरी ब्रॅडशॉ "घरायेवढं कपडे-बुटांचं कपाट" असं स्वप्नरंजन करत असते, तशी मी, फक्त एका छोट्या खोलीएवढ्या बाल्कनीचे.
"खुर्चीवरी बसावे, रस्त्याकडे पहावे, चा-बिस्किटे चरावे, त्या बाल्कनीत माझ्या." असं संत तुकडोजी महाराजांनी म्हणूनच ठेवलंय ना :) :)