8/29/12

नामानिराळे!


दु:खाच्या आरशाने मला दाखवलं-
माझं जग
माझं स्थान
माझं उसनं अवसान.

प्रेमाच्या आरशाने मला दाखविले-
रंग पुसट-दाट
चढणीचा, पण हिरवा घाट
सदैव नव्यानेच वळणारी वाट.

काळाच्या आरशाने मला दाखविले-
कुणाकुणाचे जपलेले क्षण
अजूनही घुमणारा एकच घण
कडू-गोड आठवांचे माजलेले रण.

शब्दांच्या आरशात बघते मात्र-
फक्त पांढरे, वा काळे-
नि:संदिग्धसे चौकोनी जाळे
स्वत:पासून होणे असे - नामानिराळे.

6/26/12

गुळाची चव

तिच्या पुढे गूळ माउंट एव्हरेस्टसारखा अशक्य खडा होता. आता अर्धा तास तरी ती, आणि गूळ, आणि तिच्या विचारांचा पक्का पाक असणार होता. 
तिने रोजचे डोक्यातले सगळेच्या सगळे विषय एका झाडाला उलटे टांगून त्यांना मिरच्यांची आग लावून टाकली आधी. आई, बाळ, घर, संसार, आठवणी असलेच पुचके विषय का म्हणून घ्यायचे सदा न कदा आपण लिहायला? गुळावरचा राग विचारांवर काढत तिने स्वत:लाच खडा सवाल केला.  कुत्रे खांबापाशी मुततात, किंवा स्त्री-पुरूषांचे घामटचिकट संबंध, किंवा कचऱ्यातून अर्धा सडलेला आंबा काढून खाणारी म्हातारी, ह्यांची खरमरीत, सडेतोड वर्णनं घेऊन त्यातून एक कथा लिहायची. विचारच करायचा नाही ह्यापुढे, की कोणाला काय वाटेल. बाई असली म्हणजे काय लिहतांनाही बुरखा घालायचा, की चक्क नावच बदलून George Eliot करून टाकायचं, त्याशिवाय खरं खरं लिहता येत नाही? 

गुळाची ढेप चिरता चिरता सर्र्कन सुरी बोटावरून फिरली, नि क्षणात एक लाल चिरा तिथे टरारून आला. बोट झटकत, हेलपाटत तिने आधी नळाखाली धरलं, तरी हळदीवर-कुंकवासारखे गुळावर पाच थेंब पडून आत झिरपायलाही लागले होते. हा गूळ तरी थोडा मऊ असायला हवा होता ना? फरशी ओटाच काय, ओट्यालगतच्या चटईवरही थोडे थोडे खडे पडून हाता-पायाला चिकट होत होते. त्यात बोटावर बॅण्डेडची चिकट पट्टी घट्ट बसल्यामुळे बोट थोडं बधीर झाल्यासारखं वाटत होतं आणि सुरी अजूनच सटकायला लागली होती. 
लग्न झाल्या झाल्या आपल्या मराठमोळ्या वळणाप्रमाणे तिने आधी मिसळणाचा डबा, नि बाजूला गुळाचा डबा ठेवला होता. गूळपोळ्याही नवऱ्याला आवडत म्हणून लगेच शिकून घेतल्या, नि रोजच्या वरण-भाजीतही चवीला गूळ घालायला ती विसरत नव्हती. पण आज ह्या ढेपीने घाम काढला अगदी. एकतर इथे बत्ता/मुसळ असं काही नाही की दोन दणक्यात ढेकळं मोडतील. शिवाय फरशी पुसायला स्वत:च कंबर कसायला लागणार म्हणून खाली खूप सांडूनही चालणार नाही. 

चिकटला. हाताने मागे सारायला गेले तर केसांनाही चिकटला. नि हाताला एक केस चिकटून तो गुळात मिसळला. झालं, आता हात धुवून, पुसून कोरडे करून आधी तो केस काढा. हे करता करता तिचं टाळकं अजून अजून फिरत चाललं होतं. लेखिका होण्याचं स्वप्नंही खरंतर तिने कधीच पाहिलं नव्हतं, फक्त शाळा कॉलेजात, तर कधी शेजारी पाजारी कविता वगैरे वाचून कौतुक करायचे, तेवढंच. पण आता वाटायला लागलं होतं, की चुकलंच. तेव्हापासूनच ध्यास घ्यायला हवा होता. आपल्या रोजच्या जगाबाहेर जाऊन, तळागाळातलं आयुष्य अनुभवायला हवं होतं. 

गुळात एक मुंगळा, "जुरासिक पार्क" पिक्चरातल्या त्या माशीसारखा, अखंड पुरला गेला होता. घाणेरडा गूळ. आम्ही भारतात नाही, म्हणून आम्हाला काहीही विकतात देसी-ग्रोसरीवाले. आम्ही जाणार कुठे? घाणेरडा तर घाणेरडा, गूळ तर मिळतोय, म्हणत येणार पुन्हा तिथेच. हिम्मतच कमी पडते. स्वत:च टाकायला हवं एक मराठी वस्तूंचं दुकान. दणकून चालेल. चार लोक भेटतील. नाही झोपडपट्टीत जाता आलं तेव्हा, तर आता त्यांच्या अनुभवातून काही मसाला मिळेल. तेव्हाच अशी वेगळी वाट पकडायला हवी होती. एअरहोस्टेस बनायचं, हॉटेल मॅनेजमेंट करून "ताज" मधे काळ्या स्टॉकिंग्जवर काळाच स्कर्ट, टॉप घालून, लाल लिप्स्टिक लावून "व्हाट वूड यू लाईक टू ड्रिंक टुडे?" करायला हवं होतं. किंवा त्या नवीन संगीतकारिणी सारखं बॅकपॅक लावून खेड्यापाड्यात फिरत "ऑथेंटिक इंडियन म्यूझिक" शोधत फिरायला हवं होतं. किंवा एकदा तरी, अपरात्री, एकाट रस्त्यावर, गळ्यातल्या सोन्याच्या चेनने "ते" मिळवून ओढून तरी बघायला हवं होतं. 

पण मानवलं नसतंच ते आपल्याला. बाबांनी "सातच्या आत घरात" पद्धतीने वाढवलं, आणि आईने सानेगुरूजी वगैरे "सकस" वाचनाची सवय लावली, तर एकदम चिंचगूळाच्या वरणाऐवजी तंगडी कबाब खाणार होतीस काय? आज त्या सुरक्षित जगाची किंमत नाही वाटत आहे आपल्याला. परिघाबाहेरचे अनुभव घ्यायला निघालीस, एवढाही विचार केला नाही, की जे तुला सहज मिळालं त्यासाठी रस्त्यावरच्या शेंबड्या पोरीने काय वाटेल ते केलं असतं. अगदी कृतघ्न वाटायला लागलं अगदी, तशी फोर्कने टोचून खसकन तिने गुळातून मुंगळा बाहेर काढला. 

कशाला घुसलास बाबा त्या गुळात? गोडच असतं असं सगळं, मऊपण लागतं आधीआधी. म्हणून काय कुठेही शिरायचं नि कशाचीही हाव धरायची, अशी विचार न करता? किती महीने बसलास त्यात रुतून, की मरूनसुद्धा सुटका होईना!  किती तडफडला असशील, पण त्याने पायच तुटले असतील आधी. मग वाट बघण्यावाचून हाती काय उरलं असेल?
तिला आता त्या गुळाकडे बघवेना. मुंगळ्याचा हात धुवून, पुन्हा पुसून पुन्हा गुळाशी दोन हात करायचं त्राण तिच्यात राहिलं नव्हतं. फेकून देण्याइतकाही काही तो वाईट नव्हता. म्हणजे, गूळ. गूळ वाईट नव्हता. मुंगळाही वाईट नव्हताच. पण मुंगळ्याच्या जन्माला आला ना तो. मग गुळात घुसण्यावाचून दुसरं इतिकर्तव्य तरी काय होतं त्याचं? आपणही अगदीच "हे" होत चाललोय.

तिला एकदम आठवलं, एकदा टीव्हीवर चॅनेल बदलतांना चुकून बलात्काराचा सीन डोळ्यांवर आदळला होता. ती  तशा अवस्थेतही, कण्हत कुथत हातपाय झाडणारी बाई.  दोन सेकंदही झाले नसतील तो पोटात ढवळायला लागलं होतं. दिवाळी अंकातल्या "त्या तशा" कथा, किंवा रेल्वे बॉम्बस्फोटात चिंध्याचिंध्या झालेल्या शरीरांचं एकदाच पाहिलेलं फुटेज, किंवा एका रस्त्यावर मरून पडलेलं हरीण. विसरू म्हटलं तरी विसरता न येणारं असं बरंच काही. 
कुठेकुठे मनाच्या अंधाऱ्या कोपऱ्यांतून वाचलेलं, पाहिलेलं वर वर यायला लागलं. हातपाय थरथरायला लागले. डोळे उघडले तरी, नि बंद केले तर नक्कीच नक्कीच, हे गरळ सारखं भोवती फिरायला लागलं. ती खाली बसली. पटकन गुळाचा एक खडा तोंडात कोंबला. नि घटाघटा पाणी प्यायली. 

दोन्ही डोळ्यांवर सपासप पाणी मारून तिने पुन्हा डोळे उघडले. जगातली घाण, मनातली घाण ओकून ओकून पुन्हा वाढवायची नाही. खूणगाठ बांधली, नि पुढ्यातला गूळ नव्या जोमाने चिरायला लागली. 

2/8/12

ढीग

ती एकटीच नव्हती. तिच्याबरोबर, तिच्याचसारख्या खूपजणी होत्या. तरीपण, ती नेहमीची मुंबई, पुण्याकडची दिसली नाही, म्हणून तिलाच विचारलं, "बाई, तू कुठची?"
तर ती म्हणाली, "लखनऊची! फीनिक्स मॉल माहितिये? तिकडची!"
मग इथे कुठे नि कशी आलीस?
"साडी नि ड्रेससाठी आयुष्य वेचते बाई मी." ती म्हणाली.

तरीही मला तिची ओळख काही पटेना. बाकीच्यांचे रंग-ढंग एव्हाना परिचयाचे झाले होते. त्यांना सोबत घेऊन कोण कोण आलं असेल, त्याचाही अंदाज येण्यासारखा होता. आणि नाहीच आला, तर प्रत्येकीचं नाव-गाव पत्ता सांगतच होता की एक एक कहाणी...
गिरगावच्या मावशी बरोबर आली तिच्यात मुंबईचा नखरा दिसतच होता, "आशापुरा सिल्क्स" चं रंगीत विश्व तिच्या डोळ्यातून ओसंडून वाहतंय. तरीही, आमच्या कुटुंबात अगदी "बडं" प्रस्थ असलेली आत्या चेन्नईहून आली, तेव्हा "नल्ली" वालीसमोर तिचा तोरा काही चालेना. छोटासा भरतकामाचा ब्लाऊजच तर होता आत, पण नल्लीच्या नावाने जादू केली की नाही सगळ्यांवर!

प्लॅस्टिकच्या ऐवजी कागद वापरून ईको-फ्रेंडलीपणा करणाऱ्या सिमी-ताईने फॅब-इंडियाच्या पिशवीतून शुद्ध स्वदेशी, "एक्सपोर्ट क्वालिटी कॉटन" चा, मळखाऊ (तिच्या मते डिसेंट) रंगाचा शर्ट तिच्या लाडक्या भावाला दिला, तेव्हा शर्टापेक्षाही आवडलेली "ती" हीच तर होती........

आणि एकी बरोबर माझा लाडका लेक अहोरात्र खेळत बसला होता... कोणे एके काळी पैठणी लेऊन आलेली, आज खेळणी घेऊन, लाळेत बरबटून बसलेली बघितली आणि मला तिच्याबद्द्ल विशेष सहानुभूती वाटायला लागली. ही कशी, भारदस्त व्यक्तिमत्वाची, ऐसपैस, जरा ’आडवी’च म्हणता येईलशी. पण भक्कम, अगदी प्रेमळ अशी, की छोट्याची मस्ती चालवून घ्यायला तिच्यासारखी दुसरी कोणी नव्हती.

बाकी इवल्या इवल्या बारक्या पण खूप होत्या, पण त्यांची नावं लक्षात कोण ठेवेल? हिरे-मोत्यांचे आहेर घेऊन आल्या, पण आता सेफ्टीपिनांपासून तिळगूळाच्या वड्यांपर्यंत काय वाट्टेल ती लूट त्यांनी घेऊन जायची, म्हणजे त्यांचा अपमानच नव्हता का?

तरीही त्यांची स्थिती बरी म्हणावी, अशी कथा त्या "झिरमिरीत" शेकडोंची होती. पाच पैसे देऊन कोणीही वेठीला धरलेल्या, कचऱ्याच्या भावाने विकल्या गेलेल्या, साध्या ओरखड्याने फाटणारं त्यांचं जिवंत कलेवर सुद्धा, पुन्हा पुन्हा गाठी मारून घेत त्या जगत होत्या. बघवेना, म्हणून डोळे दुसरीकडेच वळवले मी, तर पुन्हा ही लखनऊ वाली समोर आली. म्हणाली,

"अगं बापाकडून भावाकडे, नि नवऱ्याकडून मुलाकडे तुम्ही सोपवल्या जाता, तसाच काहीसा माझा प्रवास झाला. एकदा ते लखनऊचं घर सोडल्यावर, निर्वासितासारखी, जिथे जे काम पडेल तिथे हवी तशी राबवून घेतली, नि उपयोग संपल्यावर पुढच्या हाती सरकवून मोकळे झाले एकेकजण. आता तू तरी काय करणारेस माझं ? किती दिवस निगुतीने सांभाळशील?

आता मात्र माझ्या डोळ्यांसमोर हॉलोकास्ट मधला शवांचा ढीग दिसायला लागला. वसुंधरेच्या अंगावर जिथे तिथे बेवारशी पडलेल्या, आगगाडीतून जातांना रुळाजवळ पडलेल्या, झाडाच्या काडांना अडकलेल्या, वाऱ्यात दिशाहीनपाणे फडफडणाऱ्या, प्रत्येक घरातल्या खुंटीवर अस्ताव्यस्त लटकलेल्या, कचराकुंडीतून ओसंडून वाहणाऱ्या, त्या लाखो पिशव्यांचा ढीग!

त्यात्यल्या कितीजणींना रितसर "अग्नी" मिळेल, नि कितींना पुनर्जीवन, कुणास ठाऊक?