हेलन, सीता आणि हिलरी

आज कवितेबद्दल लिहावं. मराठीत कविता स्त्रीलिंगी आहे हे कित्ती बरं- अगदी समर्पक वाटतं. त्याऊलट, “निबंध.” पुल्लिंगी, ह्यावरून सुज्ञांनी काय समजायचं ते समजावं. असो, तर कवितेशी माझं फार जवळचं नातं. कादंबऱ्या खूप वाचल्या, पण कायम लक्षात राहिल्या त्या कविता!

परवा एका interview मधे सुपरव्हायझर ने विचारलं, “तुम्हाला कोणतं असं एक नॉव्हेल आहे, जे शिकवायला आवडेल? आणि त्या नॉव्हेलच्या अनुषंगाने तुम्ही कोणत्या संकल्पना मुलांना शिकवाल?” एक मिनिट शांतता. अजून ३० सेकंद, तरी शांतता. सुपरव्हायझरचा चेहरा काळजीयुक्त. आणि मग माझं हळुच उत्तर, “खरं म्हणजे नॉव्हेल माझं आवडतं genre नाहिये. मला कविता आवडतात.” त्याने मनातल्या मनात सोडलेला सुटकेचा निश्वास मला स्वच्छ ऐकू आला. “तर मग कोणती कविता आहे, जी तुला शिकवायला आवडेल?” आता माझ्या मनात शेकडो कवितांची गर्दी. एकीकडून Wordsworth/Keats/Shelley ची Romantic त्रयी, आणि दुसरीकडून Plath, Frost, Eliot, Wallace Stevens सारख्या modernist लोकांचे शब्द शब्द कानावर आदळायला लागले. शेवटी मी, “Plath. Sylvia Plath.” मुलांना तिच्या अभिव्यक्तीतली intensity (तीव्रता?) आवडते. आणि शेवटी फेमिनिस्ट कविता असली, तरी त्यातून आज आपल्या समाजातल्या विषमतेकडे लक्ष वेधून मुलांना त्याबद्दल विचार करायला शिकवता येईल.”

तिकडे माझ्या उत्तराने त्याच्या मनात उमटलेल्या सकारात्मक विचारांमुळे मला चांगले vibes येऊ लागले. काहीतरी होऊ शकेल, अशी आशा निर्माण झाली. मग थोड्या दिवसांनी ह्याच माणसाने मला शाळेत Demo Lesson द्यायला बोलावलं. विषय अर्थातच, “इंग्रजी कविता!” मला फारसा विचार करावा लागला नाही. थोड्या दिवसांपूर्वी poets.org ह्या साईटवर वाचलेली Margaret Atwood ची कविता लगेच डोळ्यांपुढे आली. “Helen of Troy Does Countertop Dancing”. नाव ऐकून नवरा बेशुद्ध झालेलाच, तो कविता वाचल्यावर ओरडायलाच लागला: अगं काय ती कविता! कसले ते शब्द! तुला जगातल्या लाखो करोडो कवितांमधुन हीच एक का दिसतेय? आणि एकदा नोकरी लागल्यावर तू वाट्टेल ते घोळ घाल, पण नेमका तुझा सुपरव्हायझर खडूस निघाला तर कवितेच्या सिलेक्शन वरूनच तुझा पत्ता कट होईल नं??

पुन्हा मनात १०० विचार. खरंच जगात लाखो कविता आहेत. पण ह्या कवितेत मला भावलेल्या layers of meaning, शिवाय हेलन ऑफ ट्रॉय सारखी पुराणकालीन व्यक्तीरेखा घेऊन तिला आपल्या युगातील संदर्भ जोडून कवयित्रीने खरं म्हणजे आपल्याच जीवनशैलीवर एक टीका केलिये. पूर्वी बायकांना एक वस्तू म्हणून वागवतांना केवळ त्यांचं सौंदर्य महत्त्वाचं होतं. आपल्या पुराणातल्या सीता, द्रौपदी असोत, किंवा ग्रीक पुराणातल्या हेलन सारख्या रूपवती. त्यांचं प्राक्तन सारखंच होतं. “Is this the face that launched a thousand ships?” अशा शब्दात मार्लोवने आपल्या नाटकात हेलनला रूपवती म्हणतांनाच तिच्यामुळे ट्रोजन वॉर (ट्रॉय मधील महायुद्ध) झाली, ती युद्ध-संहाराला कारणीभूत झाली, असाही अर्थ प्रतिध्वनित केला.

आणि आज, विशेषत: अमेरिकन संस्कृतीतल्या सौंदर्याच्या अचाट कल्पनांमुळे किती स्रीयांचं आयुष्य त्यांच्या रूपाभोवती फिरत राहतं! शरीरविक्रय आजही होतो, फक्त वेगळ्या तऱ्हेचा! टीव्हीवर बघा, तर डोळ्यांच्या सुरकुत्यांपासून पायाच्या नखापर्यंत सौंदर्यप्रसाधनांचा सुळसुळाट......

अगदी राजकीय बातम्यांतही हिलरी क्लिंटनचा मेक अप आणि ती कॅम्पेनमधे एकदा रडल्यामुळे कितीकांना तिच्या स्रीसुलभ भावनांचं हृद्य दर्शन झालं ह्याची वीट येईतो चर्चा!

आणि ही सगळी चर्चा मला त्या कवितेत दिसली. खऱ्या अर्थाने साहित्य सर्वव्यापी, स्थलकालबाधित नसतं ह्याचा अनुभव देणारी ती कविता. तुम्हाला वाचून बघायची असेल तर जा ह्या लिंकवर, आणि सांगा मला तुम्हाला कोणते अर्थ दिसले त्यात:

Helen of Troy Does Countertop Dancing- Margaret Atwood.

अशा कवितांमधून लिहावसं वाटतं....

PS: आणि हो, तो जॉब मला मिळाला बरं का!