Sistine Chapel आणि देवाचं बोट

काही दिवसांपूर्वी Frank O'Hara नावाच्या कवीच्या कविता वाचनात आल्या. विसाव्या शतकात दोन महायुद्धांनंतर अतिशय क्लिष्ट होत गेलेल्या जीवनाकडे बघणाऱ्या लेखकांची एक लाट तेंव्हा उदयाला आली, ज्यांना आपण आज "modernists" म्हणून ओळखतो.

"My love is like a red red rose" म्हणणारी Robert Burns ची सोळाव्या शतकातली कविता बाळबोध म्हणा्वी इतकी साधी सरळ होती. समकालीन शेक्सपियरच्या लेखनातली खोली त्या काळच्या इतर कुठल्याही लेखकात आभावानेच आढळते कारण एकूणच तेव्हा आपल्या देव-धर्म, नीतिमत्ता, भावनांच्या संकल्पना मर्यादित स्वरूपाच्या होत्या. माणसाच्या जन्मजात चांगुलपणावरचा भाबडा विश्वास उडवणाऱ्या महायुद्धांनी माणसांमधल्या सगळ्या नीचतम भावनांना वाट करून दिली. अपरिमीत हिंसा, स्वार्थ, लोचटपणा, दुर्बलताच नव्हे तर त्याहुनही भयावह अशी पशुता माणसात असू शकते, ह्याची जाणीव माणसांना स्वत:कडेच नव्याने बघायला शिकवून गेली.

ह्या जीवनाचा, स्वत्त्वाचा आणि नीतिधर्माचा जर सरळ अर्थ लावता येत नाही, तर कवितांचा तरी कसा सरळ अर्थ लावता येईल? काही लेखकांना ही गुंतागुंत जीवघेणी वाटली, तर काहिंनी मात्र त्या क्लिष्टतेचाच पुरस्कार करत कला-लेखन-विज्ञानालाही एक नवीनच परिमाण प्राप्त करून दिलं.

त्या लाटेतलाच फ्रॅंक ओहारा जेव्हा सापडला, तेव्हा त्याच्या कवितांमधली क्लिष्ट विषयांची सोपी मांडणी खूप आवडून गेली.

Wouldn't it be funny

if The Finger had designed us

to shit just once a week?

all week long we'd get fatter

and fatter and then on Sunday morning

when everyone's in church

ploop!

शेक्सपियरच्या "Let me not to the marriage of true minds" पुढे अगदी थिल्लर वाटणा़ऱ्या ह्या ओळींमधे काय बरं अर्थ दडला असेल? आधी फक्त कविता वाचतांना कुठल्या गोष्टी तुमच्या डोळ्यात भरल्या? The Finger मधे कॅपिटल अक्षरं? कि शेवटचं कडवं आणि ploop! मधली मोकळी जागा? साधारणत: इंग्रजीत God ह्या शब्दाला कॅपिटल अक्षरं वापरण्याचा प्रघात आहे. मग ओहाराने देवाला "The Finger" का म्हणावं? कदाचित हे पेंटिंग तुम्हाला थोडं परिचयाचं वाटेल.

Michaelangelo च्या "Adam and God" ह्या पेंटिंगमधला हा एक तुकडा आहे. Sistine Chapel च्या छतावरती संपूर्ण पेंटिंग आहे. अर्थात, देवाच्या स्वरूपाची कल्पना केवळ एक बोट अशी आहे असाही ह्याचा अर्थ होत नाही. पण मग पुन्हा विचार करून बघुया की finger शी काय काय निगडीत असू शकेल? पुढील वाक्यात लोकांच्या लठ्ठपणावरून "finger fries" असाही एक अर्थ निघू शकतो.

पण मग लोकांनी ६ दिवस खा खा खाऊन सातव्या दिवशी चर्चमधे जाऊन का विधी उरकावे? तर मग आपण चर्चच्या अर्थाचा विचार करुया. चर्चमधे सहसा पापं केल्यावर लोक त्यांची कबुली देऊन पुन्हा शुद्ध होतात अशी संकल्पना आहे. त्याची तुलना देहधर्माशी करून फ्रँक ओहाराने धर्मावर टीका केलिये, कि धर्मांध लोकांवर? माझ्या मते ही टीका लोकांच्या "सोईस्कर धार्मिकतेवर" असावी. दर रविवारी पापांची कबुली दिली, म्हणजे आपण पुन्हा पापं करायला मोकळे, अशा उथळ विचारसरणीवर ही टीका आहे.

येवढंच नव्हे, तर कदाचित अति भोगवादी फ़ास्ट-फूड नेशन वर सुद्धा हे एक भाष्य असू शकेल. खा खा खाऊन मग detox diet करणाऱ्या संस्कृतीची इथे खिल्ली उडवलीये असं मला वाटतं. शिवाय एरवी चांगल्या कवितांमधे असणारी imagery (दृष्यात्मकता) ही इथे आहेच हे सांगायला नको. मी ही कविता बरेचदा शिकवलिये, आणि बाकी काही लक्षात राहो, न राहो, "ploop" हा शब्दच एक तिला अविस्मरणीयतेचा दर्जा द्यायला पुरेसा आहे :)

त्याच कवीची ही अजून एक कविता- निव्वळ शब्दांचे अर्थ, नाद आणि दृष्यात्मकतेवर उभी असलेली. तुम्हाला तीत काय अर्थ जाणवतोय? नक्की कळवा.................

Oh! kangaroos, sequins, chocolate sodas!

You really are beautiful! Pearls,

harmonicas, jujubes, aspirins! all

the stuff they've always talked about

still makes a poem a surprise!

These things are with us every day

even on beachheads and biers. They

do have meaning. They're strong as rocks.